Учебное пособие подготовлено на основе типовой программы дисциплины «Гидрология рек»

15.3-rasm. Daryo oqimining yig‘indi (a) va ta’minlanish (b) 
egri chiziqlari 

---

146 
Yuqoridagilarga qo‘shimcha qilib shuni ta’kidlash lozimki, 
o‘zgaruvchanlik koeffitsiyenti yillik oqimning o‘zgarishini statistik, ya’ni 
sonlar orqali ifodalashga imkon beradi. O‘zgaruvchanlikka ta’sir etuvchi 
omillar esa e’tiborga olinmaydi. 
 
15.3. Oqim me’yorini aniqlashda daryo oqimining 
o‘zgaruvchanligini hisobga olish 
 
Daryo oqimi yillararo o‘zgarib turadi, ya’ni daryoda bir yil suv ko‘p 
bo‘lsa, ikkinchi yili unga nisbatan kamroq bo‘lishi mumkin. Bu 
o‘zgarishlar iqlimiy omillarga bog‘liq bo‘lib, aniq bir qonuniyatga 
bo‘ysunmaydi, lekin oqimning ma’lum bir o‘rtacha miqdori atrofida 
tebranib turadi. Tebranish amplitudasi turli daryolarda turlicha qiymatga 
ega bo‘ladi. 
Daryo oqimini bir necha yillar (25­30 yil) davomida uzluksiz 
kuzatish natijasida hosil bo‘lgan qatorni tasodifiy miqdorlar qatori deb 
qarash mumkin. Ma’lumki, tasodifiy miqdorlardan hosil bo‘lgan
 
qator
 
o‘zgaruvchan 
­ 
variatsion qator
deyiladi.
 
Kam suvli va ko‘p suvli davrlarning to‘la sikli uchun aniqlangan 
o‘rtacha ko‘p yillik oqim miqdori 
oqim me’yorini
ifodalaydi. 
O‘zgaruvchan qatorning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri o‘rtacha 
arifmetik miqdor yoki boshqacha aytganda me’yordir. U quyidagi ifoda 
yordamida hisoblanadi: 
n
У
У
n
i
i



1
0
, 
Ushbu ifodada: 
0
У
­ oqim me’yori, 


n
i
i
У
1
­ oqimning yillik miqdorlari 
yig‘indisi, 
n
­ kuzatish yillari soni. 
Oqim me’yorini aniqlashda hisoblash davrini belgilab olish 
muhimdir, Chunki daryo oqimi ham Quyosh faolligi hamda iqlimning 
davriy­siklli o‘zgarishiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. 
I.P.Drujinin, 
G.P.Kalinin, 
D.Ya.Ratkovich 
kabi 
olimlar 
tadqiqotlarining natijalari shuni ko‘rsatadiki, daryo oqimining davriy 
o‘zgarishi 2­3, 5­7, 10­12, 22­28 yillarda takrorlanib turadi. 
Oqim me’yorini hisoblash uchun tanlab olingan qator bir yo‘la ko‘p 
suvli va kam suvli davrlarni qamrab olishi zarur. Shu maqsadda daryo 
oqimining yig‘indi (integral) egri chizig‘i chizmasidan foydalaniladi 
(15.2­rasm, a). Integral egri chiziqni chizishda daryo oqimini modul 
koeffitsiyentlari orqali ifodalash katta qulaylik yaratadi. Bu egri chiziq 
daryo oqimining yillar bo‘yicha siklli o‘zgarishi davrlarini yaqqol ko‘rsatib 

---

147 
turadi. 
Ma’lumki, oqimning modul koeffitsiyenti (
i
К
) quyidagi ifoda bilan 
aniqlanadi: 
,
'
rt
o
i
i
У
У
К

bu yerda 
i
У
­ma’lum yildagi oqim miqdori, 
rt
o
У
'
­oqim miqdorining butun 
kuzatish yillari bo‘yicha hisoblangan o‘rtacha qiymati.