Учебное пособие по предмету «Каракалпакский язык» написано и утверждено на основе учебного плана и рабочей программы. Учебное пособие предназначено для студентов высших учебных заведений, обучающихся по специальности на узбекском языке

36.2. Tapsırma. Berilgen tekstti qaraqalpaqshaǵa awdarıń.
O’quvchi tatilda
Kitob insoniyatning nafaqat manaviy – marifiy qarashlari, balki ongu tafakkuri, dilidagi ezgu xislatlari, yaxshilikka yondosh fikrlariyu orzu – umidlarini birlashtirib, uni go’yoki yuksak cho’qqilarga chorlab turadi.
Kitobga har kim o’z iqtidori, tarbiyasi, did – saviyasi qadar muhabbat qo’yadi va ana o’sha muhabbat uning jamiyatdagi mavqeini belgilab beradi, desak mubolag’a bo’lmas. Tabiiyki, o’tar yo’lning pastu balandlarida har xil odamlar bilan ko’rishamiz, suhbatlashamiz. Kimdir jamiyatdan ortda qolmaslik uchun, kimdir falon yildan beri «tuya go’shtini eb yotgan» ilmiy ishini tezlashtirish uchun, kimdir bo’sh vaqtini o’tkazish niyatida, kimdir «eshak loydan o’tguncha» o’qiydi. Alqissa, bilinmoq umidida harfxo’rlik qilayotganu, bilmoq niyati ila oydin kechalarda uyqudan voz kechganlar ham bor…
36.3. Tekst boyınsha pikirlesiń.
Sizdi oqılmaǵan kitaplar kútpekte
Kitap haqqında kitaplar jazıw múmkin. Neshe ásir aralap qoldan – qolǵa, kewilden – kewilge kóship, búgingi kúnimizge jetip kelgen bul ájayıbat – insan ruxın pákleytuǵın, janǵa jılıw beretuǵın, bizdi jaqsılıqqa jeteleytuǵın, sırıńdı satpaytuǵın, tabısqa baslaytuǵın shın dos sanaladı. Kitap bar jerde insan hesh qashan jalǵızlanıp qalmaydı. Kitap oqıp oyanamız, álemniń kishi bir bólegi sanalǵan ózligimizdi tanıymız, pikirleymiz, jańalıqlar jaratamız. Kitap – másáhátshi dos, tiykarǵı bilim deregi, úlken mádeniy miyras. Onı joldas etkenler mánziline anıq jetedi. Al, ómirde júz berip turatuǵın kóplep kewilsizlikler tiykarı sawatsızlıqta. Temirdi tat kemirgendey, mánawiyatsızlıq adamdı jemiredi. Joqarı mánawiyat kitap oqıw arqalı qáliplesetuǵının esapqa alsaq, hár qanday dáwirde de kitap óz qádir – qımbatın joytpaytuǵınlıǵına isenimimiz artadı.
Dóretiwshi insanlar arasında «Kóp oqı, az jaz» degen gáp biykarǵa aytılmaǵan. Sebebi, dóretiwshilik jazıw emes, oqıwdan ibarat. Kitap oqıp zeyniń ashıladı, ilhamlanasań. Ádebiyat áleminde jaqsı shıǵarmalardan tásirlenip jazılǵan ájayıp dóretpeler ushırasadı. Mısalı, ullı babamız Nawayı Nizamiydiń «Hamsa»sınan ruxlanıp, bes kitaptan ibarat «Hamsa» shıǵarmasın dóretkeni tariyxtan málim.
Ózbek ádebiyatınıń kórnekli wákili, shayır, jazıwshı, sheber publitsist Asqad Muxtardıń «Siz qanday oqıysız?» atlı maqalasında turmıslıq baqlawlar, qımbatlı másláhát hám pikirler berilgen. Oqıw hár qıylı boladı. Birew ermek ushın oqıydı, birew dem alıw ushın, birew oqıp atırǵan kitabın ilimiy tallaw yaǵnıy «juwapkershilik ushın». Birew basqa talap bolmaǵanlıqtan, waqıt ótkeriw ushın, birew nenidur biliw ushın, birew shıǵarmadaǵı waqıyaǵa, qaharmannıń táǵdirine qızıǵıp oqıydı… Hár kimniń óz oqıw usılı bar. Bulardıń hesh biri paydadan awlaq bolmasa kerek.
Shınında da, kitap oqıw paydalı. Oqıwdı kúndelikli shınıǵıwǵa aylandırıw zárúrligi bar. Sebebi, bir kún awqat jemesek, suw ishpesek ash qalamız, shólleymiz. Áne, sonday insan ruxın da azıqlandırıp turıwı kerek. Qále – qáleme, biz turmısta jaqsı kitaplarǵa mútájlik sezemiz.
«Qay jerde kitap bar eken, ol jerde adam ózi menen ózi jalǵızlıqta, óz kólemi sheńberinde qalıp ketpeydi, ol ótmish hám búgingi kúnniń bárshe dúnya júzlik jetiskenliklerine, pútkil adamzattıń pikir hám tuyǵılarına sherik boladı», – degen eken danıshpanlardan biri.
Húrmetli Prezidentimizdiń «Kitap ónimlerin basıp shıǵarıw hám tarqatıw sistemasın rawajlandırıw, kitap oqıwdı hám kitapqumarlıq mádeniyatın arttırıw jáne úgit – násiyatlaw boyınsha komissiya dúziw haqqında»ǵı biyligi xalqımız kútken ájayıp waqıya boldı.
Biylikte xalıqtıń, ásirese, jaslardıń arasında kitap oqıw hám kitapqumarlıq mádeniyatın arttırıwda bir qatar mashqalalardıń bar ekenligi atap ótiledi. Bárinen burın kórkem, aǵartıwshılıq, ilimiy – ǵalabalıq, tárbiyalıq, jaslardıń intellektuallıq potentsialın arttırıwǵa qaratılǵan ádebiyatlardı basıp shıǵarıw, olar menen bilimlendiriw mákemelerin támiyinlew, milliy hám jáhán ádebiyatı úlgileriniń qunlı dóretpelerin tańlaw, awdarıw jumısları puqta oylanǵan sistema tiykarında shólkemlestirilmegeni hám basqa da bir qatar kemshilikler sınǵa alınıp, tarawdaǵı kemshiliklerdi saplastırıw, xalıqtıń kitapqumarlıq mádeniyatın arttırıw boyınsha tiyisli usınıslar berilgen. Jaqsılıqlar jolında xızmet etiwshi bul biyliktiń áhmiyeti haqqında júdá kóp sóz etiw múmkin. Tiykarǵısı, nátiyje sanalar eken zamanlaslarımızdıń kitap haqqındaǵı pikirleri menen qızıqsındıq.
- Házirgi turmısımız bazar ekonomikası qatnasıqlarına tiykarlanǵan, – deydi filologiya ilimleriniń doktorı, professor Qurbanbay Járimbetov. -Bul qatnasıqlar turmısımızdıń derlik hámme tarawlarına kirgen, hátteki, olardıń ruxıy turmısımızǵa da málim dárejede tásiri bar. Biraq, ruxıy talaplarımızdı qanaatlandıratuǵın kórkem – óner shıǵarmalarınıń, sonıń ishinde ádebiy shıǵarmalardıń jarıqqa shıǵıwın 100 payız bazar qatnasıqları ıqtıyarına tapsırıp qoyıwǵa bolmaydı. Bunday jaǵdayda ruxıy azıǵımız sanalǵan jaqsı kitaplar «Ónim, tovar, pul» degen talaplarǵa baǵındırılıp, keń tutınıw tovarları dárejesine túsip qaladı. Nátiyjede, adamnıń pás qılıqların, islerin, buzǵınshı ideyalardı, shaytanıy sezimlerdi sáwlelendirgen shıǵarmalar ótimli bolıp, olarǵa keń jol ashılıwı múmkin. Álbette, kitap shıǵarıwda baspa, poligrafiya xızmeti, materiallıq shıǵınlar (qaǵazlar, boyawlar hám t.b.) talap etiledi. Bul shıǵınlardı kóteriwge hámme avtorlardıń qurbı jetpeydi. Bundayda mámleketlik yamasa dúnya tájiriybesinde keń tarqalǵan qáwenderlik institutları járdemge keledi. Qáwenderlik mádeniyatı biziń isbilermenlerimiz arasında da dástúrge aylanıp kiyatır. Ayırım kitaplardıń titul betlerinde olardı baspadan shıǵarıwǵa qaysı aktsionerlik jámiyettiń yamasa qaysı isbilermenniń qatnasqanın kóriw múmkin. Házirgi waqıtta jas avtordıń birinshi kitabın mámleket esabınan shıǵarıp beriw úrdiske aylanbaqta. Bul jaqsı mádeniyattıń belgisi. Qullası, jaqsı kitap jazılsa, ol jerde qalmaydı, óz iyesin tabadı, kewil múlkine aylanadı. Tek jaqsılıq jolında járdem etiw, jaqsı kitaplar reklamasın kúsheytiw kerek.
Kitapqumarlıq jas tańlamaydı. Jeti jastan jetpis jas aralıǵı, bálkim, besikten qábirge shekem… Biraq, bazı jazıwshı – shayır, ilimpazlar pikirine kóre kitaptı tańlap oqıw kerek. Sol qatarı «qayta oqıw» degen túsinik te bar. Bazı ádebiyat dúrdanaların, klassikalıq ádebiyat wákilleri shıǵarmaların ekinshi, úshinshi márte qaytalap oqıp, jańalıqqa dus keleseń aldın itibar bermegen detallardı ushıratasań. Sonlıqtan, kitaptı oqıp boldım dep aytıw nadurıs. Kitap – óz ishine mıńlap, millionlap sırlardı jasırǵan ilahiy nárse. Solay eken, kitaptı oqıw emes, uǵıw kerek. Bilgenge kitap oqıw – sániyat.
- Kitaptıń insan ómirindegi áhmiyeti oǵada ullı, – deydi 2014 – jılı akademiyalıq litsey hám kásip – óner kolledj oqıwshıları arasında ótkerilgen pán olimpiadasınıń jeńimpazı, QMU studenti G.Zinatdinova. – Bunı jeke ózimniń mısalımda tolıq isenim menen ayta alaman. Óytkeni, usı kúnge shekem erisken hám keleshekte erisiwim múmkin bolǵan jetiskenliklerim ushın KITAP tan minnetdarman. Xalıq danalıǵında kitapqa «bilim bulaǵı» dep táriyp beriledi, al men «kitabım – quyashım» deymen. Óytkeni, ómir jolımızdı bilim nurları menen jarıtqan da, dúnyanı insanǵa, insandı dúnyaǵa tanıtqan da, ruxıy dúnyamızdı bayıtqan da – kitap. Ol barlıq dáwirde jer sharınıń ziyalı qatlamı tárepinen joqarı bahalanǵan.
Ózbekstan qaharmanı, jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenov kitap haqqında sonday deydi. «Kitap, haqıyqatında da, misli shırt uyqıdaǵı insan kibi zat. Eger onı jatqan jerinen qolına alıp, betlerin ashıp úńilseń, ol ásten oyanadı hám sen burın esitpegen, bilmegen waqıyalardı danalıqlardı ózinshe aytıwdı baslaydı…».
Álbette, kitaptı oyatsańız, kitap ta sizdi oyatadı. Kúshli qábiletke iye bolǵan haqıyqıy «Siz»di jaratadı. «Óz waqtında oqılǵan kitap – teńsiz jetiskenlik», – degen Petr Andreevich Pavlenko. «Ómirde eń jaqın dostıń hám ustazıńnan kórmegen jaqsılıqtı onnan kóriwiń múmkin». Solay eken, asıq dostım, sizdi oqılmaǵan kitaplar kútpekte. («Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasınan).
36.4. FAKT: Jahon bo’yicha asarlari eng ko’p sotilgan yozuvchi Agata Kristi hisoblanadi. Uning kitoblari 1920 yildan buyon ingliz tilida 1 milliard nusxada sotilgan. Bundan tishqari 45 tilga tarjima qilingan, to’plamlari ham shuncha nusxada savdoga chiqarilgan. Biroq shunday bo’lsa – da, kitoblarining sotilishi bo’yicha Uilyam Shekspir birinchi o’rinda turadi.
Kitoblarning mangulikka daxldorlik xususiyati shundaki, ular inson faoliyati va hayotining mevasidir. Ayni shuning uchun ham kitobning qadri vaqt o’tishi bilan olmosga tenglashadi. Tarixga nazar tashlab, shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur hayoti bilan tanishsangiz, uning ixtiyorida katta qo’shin, boylik, qudrat va atrofida uni suyuvchi insonlari ko’p bo’lsa da, kitobni eng yaqin qadrdoni va dardkashi deb bilgan. Qay bir yurtga bormasin, o’sha hududda yashab faoliyat yuritayotgan ijodkorlarning kitoblarini xarid qilgan.
Sanat va madaniyatga nihoyatda katta etibor berib, xalqning savodxonligi uchun qayg’urgan. Bobur singari minglab hukmdorlar tarixda iz qoldirgan. Ularni odil davlatpanoh qilib kamolga etkazgan ham kitoblar – da. Ayni kunda sizu bizning dunyoqarashimizni kengaytirayotgan omil ham kitoblar. Ularsiz tafakkurimizni chuqurlashtirishimiz, aqliy izlanishimiz va atrofimizda yuz berayotgan voqea – hodisalarni tahlil qilishimiz amri mahol.