У з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о лий ва урта м а Х с у с т а ъ л и м ва зи рл и ги



Download 13,41 Mb.
Pdf ko'rish
bet103/134
Sana24.02.2022
Hajmi13,41 Mb.
#201887
1   ...   99   100   101   102   103   104   105   106   ...   134
Bog'liq
33yangivaengyangidavrgarbyevrfalpdf

«интроекция» деб аташади. 
Лекин шу 
билан бир к,аторда Авенариус инсон танасида илох,ий жон бор- 
лигини тан олмайди. Олим сифатида Авенариус бирламчи сабаб 
булган ило^ий кучни \ам, абадий, улмас жонни ^ам, бутун 
табиатнинг рух,ий кучга эга эканлигини \ам, моддий оламдан 
ташк,ари рух,ий олам мавжудлигини х,ам тан олмайди.
Мах ва Авенариус киритган янгиликларидан бири 
фикрнинг 
тежамкорлик тамойили 
эди. Бу тамойилни Авенариус биринчи 
булиб киритди ва такомиллаштирди. Авенариус уни изох^ар 
экан, жон тушунчасини киритди, таищи мух,итнинг жисмоний 
танага таъсири сезгиларнинг, х,ис-туйгуларнинг узгаришига олиб 
келади ва бу миссий узгаришни жон бошк,аради ва энг кам куч 
талаб этувчи \иссиётларни танлайди. Демак, жон ички хотир- 
жамликка интилади. Авенариус бу тамойилни ноаник; билимлар­
ни аник, ва равшан билимларга айлантиришга хизмат к^иладиган 
тамойил, деб ^исоблайди. Унга биноан, барча ортик,ча билим- 
лар, фикрлар олиб ташланиши керак. Фак,ат энг зарурий билим- 
ларгина кдлгандан кейин уларни умумлаштириб, энг умумий
www.ziyouz.com kutubxonasi


Конуниятлар ихтиро кдлиш мумкин. Фикрнинг тежамкорлик 
тамойилини Мах узининг механика тарихига оид булган изла- 
нишларидан келиб чикиб кашф этди.
Мах биринчи булиб Ньютоннинг макон ва замоннинг абсо- 
лютлиги х,акидаги физикавий тушунчаларини танкид к,илди. Бу 
эса кейинчалик Эйнштейнга нисбийлик назариясини яратишга 
ёрдам берди. Мах макон ва замоннинг массаларни х,аракати ва 
бир-бирига булган таъсирига боглик, эканлигини исботлаб берди. 
Бу к,онуниятни Мах тамойили деб атади. Мах макон ва замон­
нинг мутлок^лигини инкор этар экан, унинг объективлигини тан 
олмайди ва натижада маконни тартибга келтирилган сезгилар 
шакли, деб х,исоблайди. Шу билан бирга Мах физикада хукм 
сурган нарсаларнинг объектив мавжудлигини тан олиш ва улар- 
ни физика к,онунларида акс эттириш тамойилини \ам тан олма- 
ди. Мах барча янги билимлар кузатиш ва интуиция натижасида 
пайдо булади, деб \исоблади. Илмий татк,ик,отлар жараёнида 
нарсаларнинг келиб чикиши сабаби эмас, балки уларнинг кан­
дай содир булиши таткикотчини кизиктиради, бу жараённи эса 
факат тажрибада кузатиш оркали урганса булади. Шунинг учун 
Мах билиш жараёнида сезгиларга асосланган тажрибани юкори 
ба^олайди ва билишнинг бошка усулларини танкид кил ад и.
Эмпириокритицизмнинг билиш масаласида Анри Пуанкаре 
фикрлари янги боскич очиб берди. Пуанкаре конвенционализм 
назариясини киритди. Пуанкаре физикадаги янги кашфиётлар- 
ни гносеологик томондан танкид кила бошлади.
Узининг «Фан кадриятлари» китобида Пуанкаре х,озирги за­
мон кашфиётлари жамиятнинг узгармас кадриятларини остин- 
устин килаяпти, дейди. У шундай деб ёзади: «Браун ^аракати 
Карно тамойилини шуб^а остига олади. Бизнинг куз олдимизда 
механик ^аракат иссиьутик х,аракатига ва аксинча, иссиклик 
\аракати механик х,аракатга айланади. Ва бу узгаришларда х,еч 
кандай йук,отиш содир булмайди, х,аракат доимо содир булади. 
Физикадаги Майкельсон ва Морин кашфиётлари энергиянинг 
сакланиш конунини шуб^а остига олиб, бутунлай бошка физи­
кавий кадриятларнинг пайдо булишига олиб келди. Натижада 
Эйнштейннинг нисбийлик назарияси яратилди».
Пуанкаре махизмнинг субъектив идеалистик гоясига куши- 
либ, инсондан ташкарида мавжуд булган реалликни тан олмай­
ди ва борликни инсон х,иссиётлари оркали тушуниш мумкин, 
деб \исоблайди. Барча инсонларга хос булган умумийлик — бу 
уларнинг фикридаги мутаносиблик конуниятидир. Бу конуният 
математик мантик конунлари ва усуллари орк,али ифода этилади 
ва инсонлар оламини бирлаштирувчи алокаларга айланади. Улар 
оркали борликда тартиб мавжуддир ва объектив хдкикат х,ам 
уларда акс этади.
Пуанкаренинг фикрича, табиат конунлари бу инсонлар ора- 
сида келишилган келишувлардир. Масалан, Евклид геометрияси
www.ziyouz.com kutubxonasi


ва ноевклидий геометриялар бизнинг х,иссиётларимиздан келиб 
чщмайди. Бу геометрик тамойиллар табиатнинг узида хдм мав­
жуд эмас. Уларни олимлар илмий йул билан урганиб, узаро 
келишиб олишади ва к,онун сифатида кдбул к,илишади. Бу олим­
лар томонидан келишилган келишув Пуанкаре фикрича кон- 
венциялардир.
Пуанкаренинг конвенционализмида икки жихдт кузга таш- 
ланади. Биринчиси конвенциялар деб аталиб, олимларга маъцул 
булган илмий назариялардир. Масалан, Евклид ёки ноевклид 
геометрик тамойиллар улар хд^ик.ий булганлиги учун эмас, бал­
ки кулай булганлиги учун ишлатилади. Иккинчиси конвенция- 
ларда нарсалар уртасидаги реал алоцалар мавжудлигидир. Кон­
венциялар олимларнинг хох,ишларига к,араб эмас, аксинча, улар- 
нинг ихтиёридан кдтъий назар нарсаларнинг ало^аларини акс 
эттиради, лекин бу алок^алар нарсаларнинг урнини боса олмай­
ди.
Пуанкаренинг конвенциолизмидаги алокдлар объектив хусу- 
сиятга эга, улар барча нарсаларни бирлаштирувчи алок,алар 
булганлиги учун объективдир. Демак, унинг фикрича, нарсалар­
нинг умумийлиги фикрнинг объектив реаллигини исботлайди, 
бу алок^алар фикр оркдли намоён булганлиги учун, улар \ам 
умумийдир ва крнун мав^еига эгадир.
Узининг илмий асарларида Пуанкаре нисбийлик назарияси- 
га ва квант физикасига юцори ба^о бериб, модций оламдаги 
жараёнларни урганишда уларнинг катта ахдмиятини таъкидлаб 
утади. Пуанкаренинг илм ва гипотеза хдкдцаги фикрлари му\им 
ахдмиятга эга. Узининг «Фан ва гипотеза» асарида Пуанкаре 
илмий назарияни ак,ида, яъни шубхдсиз ^ак,икдт сифатида эмас, 
балки гипотеза сифатида кдбул к,илиш керак, деб \исоблайди. 
Бундай илмий гипотеза вакт утиши билан узининг фойдали 
ахдмиятини йукотмайди. Айнан шу фойдали томонлари фаннинг 
ривожланишига имконият яратиб беради. Бундай илмий гипоте- 
залар фан ривожланишида катта ахдмиятга эга. Пуанкаренинг бу 
китобдаги хулосаси куйидагича: фаннинг ривожланиши зидди- 
ятли жараёндир. Бир томондан, фан ^одисаларни ва нарсаларни 
урганишни содцалаштиришга ва билимларни бирлаштиришга 
интилса, иккинчи томондан эса, фан нарсалар ва х,одисалар- 
нинг мураккаб эканлигини очади ва уларнинг айрим х,олатлари- 
ни бир бутун тизим сифатида урганишга интилади. Аммо Пуан­
каре фан гипотезалари инсондан ташкдридаги борлик,ни акс 
эттирмайди, деб хдооблайди ва фан нарсаларни ва ^одисаларни 
эмас, балки уларнинг моделларини урганади, дейди. Бу модел- 
лар бир-бирига кдрама-кдрши булиши мумкин, лекин агар улар 
акс эттирган алокдлар бир-бирига ухшаш булса, демак, модел- 
ларни объектив хдк,икдт сифатида кдбул килиш мумкин. Шун­
дай кдлиб, Пуанкаренинг фикрича, фан объектив борлик^инг 
урнига илмий моделларнинг узаро алокдларини урганади. Нати-
www.ziyouz.com kutubxonasi


жада Пуанкаре махсус фанларда фалсафий масалалар ва фалса­
фий дунёк,араш х,еч к,андай а^амиятга эга эмас, деб ^исоблайди 
ва табиий фанлар фалсафасининг ах,амиятини пасайтиради. Бун­
дай фалсафа фанлар учун керак эмас, у факдт инсонларнинг 
дунёк,араши ва фикр юритиши усули сифатида керакдир, деб 
х,исоблайди.
Пуанкаре табиий фанлардаги математика ва мантикда ба­
ки шланган ба\сларда к,атнашди. Унинг фикрича, математикада 
интуициянинг а\амияти каттадир. Масалан, математикада фак,ат 
формал мантик, к,онунлари ишлатилганда, у х,еч к,андай янгилик 
кашф кдтолмаган булар эди, негаки формал мантик, орк,али 
тафталогиядан* бошк,а х,еч к,андай янги билим ихтиро этиб 
булмайди. Математикада олимнинг интуицияси эски назария 
цонунларидан янги назарияларга утишга имконият яратади. 

Download 13,41 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   99   100   101   102   103   104   105   106   ...   134




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish