U. X. Safarov, N. M. Karakulov

16-rasm. Elektro energetika sanoatining tarmoq tarkibi 
64% 
16% 
19% 
1% 
IES 
AES 
GES 

---

105 
Issiqlik elektr stantsiyalari
elektro energetika sanoatining yetakchi tarmog‘i 
hisoblanib, ko‘mir, gaz va neft hamda ularning qoldiqlari asosida issiq bug‘ va 
elektr energiya ishlab chiqaruvchi tarmoq sanaladi. Polsha, JAR, Avstraliya, Xitoy 
kabi davlatlarida yaratilayotgan energiyaning asosiy qismi ushbu turdagi elektro 
stantsiyalarda yaratiladi.
 
 
Tuoketuo (XXR), Tayjun IES (Tayvan), Surgut GRES-2 
(Rossiya) jahondagi eng yirik IESlar bo‘lib hisoblanadi. 
Gidro elektr stantsiyalari 
– suv oqimining energiyasini gidravlik trubinalar 
yordamida elektr energiyasiga aylantirib beradigan gidrotexnika 
inshootlari 
va 
energetika jihozlari majmuidir. Ular asosan daryolarda tashkil etiladi. GES-lar suvi 
ko‘p bo‘lgan, tekis oqadigan tog‘ daryolariga, soylarning toraygan joylariga 
quriladi. GES turbinalariga keltirilgan suv turbinaning ish g‘ildiragini, unga 
o‘rnatilgan o‘qni va o‘q bilan biriktirilgan generatorni aylantirishi natijasida elektr 
energiya hosil bo‘ladi. 
Norvegiya, Paragvay, Namibiya, Tojikiston kabi davlatlarda elektr 
energiyaning asosiy qismi GESlarda ishlab chiqariladi. Yantsizi daryosida barpo 
etilgan “Uch dara” GESi (98 mlrd kVt/s) jahonning eng yirik GESi sifatida qayd 
qilingan.
Atom elektr stantsiyalari
da energiya ishlab chiqarishning texnologik tizimi 
xususiyatlariga ko‘ra IESlarga o‘xshash bo‘lsada, unda foydalaniladigan energetik 
xom ashyo turiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi.Bunday turdagi elektr stantsiyalarda 
uran moddasi xom ashyo sifatida qo‘llaniladi. Issiqlik quvvati yuqori bo‘lgan uran 
(1 kg urandan 3000 tonna toshko‘mir ajratadigan energiya ishlab chiqariladi) 
asosida energiya ishlab chiqaradigan AESlar asosan ijtimoiy-iqtisodiy omillar 
ta’sirida rivojlangan davlatlarda XX asrning ikkinchi yarmida barpo etila boshladi. 
Atom energetikasini rivojlantirishga qaratilgan ilk dasturlar 1950-1960 yillarda 
AQSh, Buyuk Britaniya, sobiq Ittifoq, GFR, Yaponiya kabi davlatlarda ishlab 
chiqildi. Dunyondagi ilk atom elektr stantsiyasi ham 1954 yilning 27 iyun kuni 
Rossiyaning Obninsk shahrida ishga tushirilgan edi (quvvati 5 MVt). Xalqaro atom 
energiyasi agentligining 2017 yil aprel oyidagi ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi 
kunda jahonning 31 mamlakatida 451 energoblokka ega bo‘lgan 191 ta AES ishlab 

---

106 
turibdi. Yadro reaktorlari soni bo‘yicha AQSh (99 ta) yetakchilik qilmoqda. 
Frantsiyada 58 ta yadro reaktori bo‘lib, ular mamlakatning elektr energiyasiga 
bo‘lgan ehtiyojining 72,3 foizini qoplaydi. Shuningdek, Xitoy (36 ta), Rossiya (37 
ta), Janubiy Koreya (25 ta) singari davlatlar ham yadro reaktorlari soni bo‘yicha 
yetakchilar qatoridan o‘rin olgan.
 
Ma’lumotlarga ko‘ra Kasivadzaki-Kariva (Yaponiya), Bryus AES (Kanada) 
jahon davlatlarida faoliyat olib borayotgan AESlar orasida eng ko‘p energiya ishlab 
chiqarishi bilan ajralib turadi.
 
So‘nggi yillarda jahon mamlakatlarida ekologik jihatdan zararsiz energiya 
oluvchi alternativ manbaalarga nisbatan bo‘lgan talab kuchaya bormoqda.
Quyosh, shamol, suv qalqishi, geotermal energiya kabilar shular jumlasidandir.
Alternativ manbaalar asosida ishlovchi elektr stantsiyalarga nisbatan yoqilg‘i 
resurslari bilan ishlovchi turlarining atrof-muhitga katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Geotermal energiyadan foydalanish Islandiyada yo‘lga qo‘yilgan bo‘lsa, AQSh, 
Rossiyada geyzerlardan, Niderlandiya, Skandinaviya yarim oroli davlatlarida 
shamoldan, AQSH va Frantsiyada esa quyoshdan elektr energiya 
olish 
amalga 
oshirilmoqda.