U. X. Safarov, N. M. Karakulov

rasm. Jahon gaz sanoatida mahsulot ishlab chiqarish dinamikasi 
Gaz sanoati tarkibiga kiruvchi gazni qayta ishlash zavodlari asosan 
tozalangan 
gaz, 
oltingugurt, 
geliy, 
propan-butan 
aralashmasi, 
engil 
uglevodorodlarning bir necha turi, suyultirilgan gaz, dizel yoqilg‘isi, turli 
rusumdagi benzinlar, etan, etilen kabilarni ishlab chiqaradi. Bundan tashqari,tabiiy 
gaz yoqilg‘i sifatida uy-joy xo‘jaligida ham ishlatiladi. Gaz kimyo sanoati uchun 
ham xom ashyo bo‘lib xizmat qiladi. Undan mineral o‘g‘itlar, polimerlar ishlab 
chiqarishda keng foydalaniladi. 
Ma’lumotlarga ko‘ra, gazning umumiy geologik zahirasi 150-170 trillion 
m
3
ni tashkil etadi. Gaz qazib olish bo‘yicha Shimoliy Amerika, MDH, Osiyo 
mintaqalari, Rossiya, AQSh, Kanada kabi davlatlar yetakchi hisoblanadilar.
So‘nggi yillarda gaz eksportida suyultirilgan gaz (tashish va saqlash uchun 
qulay bo‘lish maqsadida sun’iy ravishda −160 °C haroratgacha sovutilgan tabiiy 
gaz) bilan savdo qilish katta ahamiyat kasb etmoqda. Buning ta’sirida maxsus gaz 
tashuvchi tankerlar yordamida gazni qit’alararo eksport qilish imkoniyati paydo 
0 
1000 
2000 
3000 
4000 
1950 y 
1980 y 
2000 y 
2015 y 
200 
1500 
2420 
3200 
mlrd м³ 

---

104 
bo‘ldi. Jahon davlatlari orasida Qatar (52 mlrd m³), Malayziya (30 mlrd m³), 
Indoneziya (27 mlrd m³) suyultirilgan gaz ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchilik 
qiladi. 
Elektr energetika sanoati
elektr energiyasini ishlab chiqarish va 
iste’molchilarga tarqatish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Fan texnika taraqqiyoti 
natijasida barcha ishlab chiqarish tarmoqlarida bo‘lganidek, elektroenergetika 
sanoatida ham mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sishi kuzatildi. Birlamchi 
energiya manbalarining elektr energiyaga aylantirish jarayoni tezlashdi. 
Fan texnika taraqqiyotining bevosita ta’sirida natijasida ishlab chiqarishning 
avtomatlashtirilishi va mexanizatsiyalashuvi, texnologik jarayonlarda elektr 
energiyasining keng qo‘llanilishi hamda barcha tarmoqlarning elektrlashuvi elektr 
energiyaga bo‘lgan talabning ortishiga sababchi bo‘ldi. Bundan tashqari, hayot 
darajasi yaxshilanishi bilan aholi tomonidan elektr energiyani 
iste’mol 
qilish 
darajasi ham ko‘paydi.
Elektr energiya asosan uch xil ko‘rinishdagi elektro-stantsiyalarda hosil 
qilinadi. Bular:
A) issiqlik elektro stantsiyasi – IES; 
B) gidro elektro stantsiyasi – GES; 
C) atom elektro stantsiyasi – AES. 
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan uch turdagi elektro-stantsiyalarda taxminan 
99% elektr energiya ishlab beradi (16-rasm). Alternativ (muqobil) energiya 
manbaalarining
(Quyosh, shamol, suv qalqishi, geyzerlardan olinadigan 
energiya) salmog‘i ancha past.