|
5.3. Yoqilg‘i-energetika majmuining hududiy rivojlanishi
Yoqilg‘i-energetika majmui turli energiya olinuvchi resurslarni (ko‘mir,
neft, tabiiy gaz, torf, yonuvchi slanets va boshqalar) qayta ishlash va undan
yoqilg‘i hamda moylash mahsulotlari, elektr energiyasi olish va iste’molchilarga
etkazib berishni ta’minlaydigan tarmoqlar, korxonalar va inshootlar majmuidan
tashkil topgan sanoat tarmog‘i bo‘lib hisoblanadi.
Olovning kashf etilish davridan boshlab, har bir o‘tgan tarixiy davrlarda
biron turdagi yoqilg‘i-energetika resurslari jamiyat taraqqiyoti rivoji uchun xizmat
qilib kelgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, 1500 yillarda energiya mahsulotlari
iste’molining 70%ni o‘tin, 20%ni organik qoldiqlar hamda 10% inson kuchi iborat
bo‘lgan. 2000 yillarga kelib esa iste’mol tarkibi neft (38,6%), ko‘mir (28,7%),
tabiiy gaz (22,1%), yadro energiyasi (6,9%) va gidroenergiyadan (3,7%) tashkil
topdi. Shu tarzda davrlar davomida jahon yoqilg‘i-energetika balansi (muayyan
vaqt davomida davlat hududida yoqilg‘i va energiyani ishlab chiqarish va sarf
qilish oralig‘idagi nisbat) o‘zgara bordi. Balansdagi keskin o‘zgarishlar, ayniqsa,
XX asrda yuz berdi. Fan texnika taraqqiyoti natijasida asosiy birlamchi energetik
resurslar orasida salmoq jihatdan yetakchi hisoblangan ko‘mir o‘rnini davriy
ketma-ketlikda neft, gaz va yadro energiyasi egalladi.
Yoqilg‘i-energetika majmui tarmoqlari sanoatning asosiy tarmoqlaridan
hisoblanib, uning rivojlanish holati boshqa sanoat tarmoqlari shakllanishida katta
ahamiyatga egadir.
Majmuaning asosiy xom-ashyosi hisoblangan neft, tabiiy gaz, qo‘ng‘ir va
toshko‘mir, yonuvchi slanets, torf, o‘tin, qishloq xo‘jaligi chiqindilari, quyosh,
shamol, geotermal, gidro hamda atom energiyasi birlamchi energetik resurslar
hisoblanadi. Ular bir birlaridan issiqlik berish quvvatiga ko‘ra farq qiladilar. 1 kg
shartli yoqilg‘i (odatda 1 kg toshko‘mirga teng) 29,3 MJ (yoki 7000 kkal/kg)ga
teng bo‘lib, uning issiqlik koeffitsienti 1,0ni tashkil etadi. Neft va gazda bu
101
ko‘rsatkich nisbatan yuqori (issiqlik koeffitsienti 1,5) bo‘lsa, qo‘ng‘ir ko‘mir, torf,
o‘tin, yonuvchi slanets kabi yoqilg‘i xom-ashyo turlarida ancha pastligi bilan
ajralib turadi. Ular orasida uran mazkur koeffitsient bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichga
egadir. 1 kg uran yoqilg‘isidan 3000 tonna ko‘mirdan olinadigan energiyaga teng
quvvat hosil bo‘ladi.
Jahon xo‘jaligida yoqilg‘i resurslari qazib olish hajmining o‘zgarishi, ba’zi
energiya xom ashyolari tannarxining ortishi, ularni tashiydigan zamonaviy
transport vositalarining paydo bo‘lishi, yangi energiya manbaalarining
o‘zlashtirilishi iqtisodiyot tarmoqlarining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatmoqdadir.
Unda rivojlangan davlatlar asosiy energiya etkazib beruvchilar, rivojlanayotganlari
esa iste’molchilar sifatida ishtirok etmoqdalar.
Yoqilg‘i-energetika majmuasining tarmoqlari hisoblangan – neft, ko‘mir,
gaz va elektroenergetika sanoatlari rivojlanishida tabiiy hamda ijtimoiy
omillarning ta’siri katta.
Ko‘mir sanoati
– yoqilg‘i-energetika majmuasi tarmoqlari orasida eng
birinchi shakllangan tarmoqlardan biri hisoblanadi. Bu tarmoq ko‘p mablag‘ va
ishchi kuchi talab etuvchi soha hisoblanib, uning mahsulotlaridan (qo‘ng‘ir va
toshko‘mir) yoqilg‘i hamda qora metallurgiya va kimyo sanoatlarida foydalaniladi.
Ko‘mir
sanoatida
zamonaviy
ish
vositalari,
ish
jarayonida
yangi
texnologiyalarning qo‘llanilishi uning tez su’ratlar bilan rivojlanishiga ta’sir
ko‘rsatdi.
XX asirning ikkinchi yarmida neft sanoatining rivojlanishi ko‘mir sanoati
mahsulotlariga bo‘lgan talabning kamayishiga sababchi bo‘ldi. Iqtisodi rivojlangan
G‘arbiy Evropa davlatlari va Yaponiya xo‘jaligining arzon neftga ixtisoslashuvi
bilan mazkur mintaqalarda ko‘mir qazib olish hajmi pasaydi.
1970 va 1980 yillarda yuz bergan neft inqirozi mazkur mahsulot narxining
ortishi ko‘mirga bo‘lgan talabning yana ko‘payishiga sababchi bo‘ldi.
Xitoy, AQSh, Rossiya va Hindiston kabi davlatlar jahonda ko‘mir qazib
olish bo‘yicha etakchi bo‘lib hisoblanadi. Jahon mintaqalari orasida ko‘mir qazib
olish hajmi Osiyo, Shimoliy Amerika va G‘arbiy Yevropada yuqori.
102
Neft sanoati
- nafaqat yoqilg‘i-energetika majmui, balki og‘ir sanoat
tarmoqlari orasida eng tez rivojlanayotgan soha bo‘lib hisoblanadi. Qazib
olinayotgan neftning asosiy qismi yoqilg‘i, qolgan qismi esa neft kimyo sanoati
uchun xom ashyo bo‘lib hisoblanadi. Uni birlamchi qayta ishlagandan so‘ng
benzin, reaktiv yoqilg‘i, kerosin, dizel yoqilg‘isi va mazut olinadi.
Neft kimyosi sanoati neftni qayta ishlash mahsulotlaridan asosan sun’iy
materiallar hamda buyumlar ishlab chiqaradigan tarmoq hisoblanadi. Mazkur
sanoat korxonalarida sun’iy kauchuk, asosiy organik sintez
materiallari (etilen,
propilen, polietilen, benzol, butadien, yuvish vositalari, ba’zi mineral o‘g‘itlar),
rezina buyumlar (avtopokrishkalar, rezina-texnika buyumlari va keng xalq
iste’moli mollari), asbest-texnika buyumlari ishlab chiqariladi.
Jahon bozorida yiliga taxminan 1 mlrd.t neft xom ashyosi sotiladi. Uning
2/3 qismi OPEK tashkilotiga a’zo davlatlarda qazib olinadi. Bundan tashqari
Rossiya, Buyuk Britaniya, Meksika davlatlari ham yirik neft eksportyorlaridir.
Yaponiya, AQSH, G‘arbiy Yevropa davlatlari, Xitoy esa asosiy neft
sotib
oluvchi davlatlar guruhini tashkil etadi.
Gaz sanoati
yerdan tabiiy gaz qazib chiqarish, qattiq va suyuq
yoqilg‘ilardan sun’iy gaz olish, aholi va sanoat ta’minoti uchun quvurlardan
gaz yuborish hamda gazdan kimyoviy mahsulotlar olish jarayonlarini o‘z ichiga
oladi. Gazning asosiy turi yer bag‘rining 200-7000 m chuqurlikdagi g‘ovak
jinslarida bo‘ladigan yonuvchi tabiiy gazlardan iborat.
Gaz sanoati dastlab XVIII asirning oxiri - XIX asirning boshlarida Buyuk
Britaniya, Frantsiya, Belgiya kabi davlatlarda toshko‘mirdan olingan gazdan
shaharni yoritish maqsadida foydalanish yo‘lga qo‘yilganidan so‘ng shakllandi.
XIX asrning ikkinchi yarmida gaz generatorining yaratilishi, neft gazlaridan
foydalanish (XX asrning 20-yillarigacha) asosida mazkur
tarmoqda
ijobiy
o‘zgarishlar yuz berdi
Tabiiy gaz yoqilg‘i sifatida boshqa yoqilg‘i turlaridan bir qancha
afzalliklarga ega. Boshqa yoqilg‘i turlariga nisbatan tabiiy gazni qazib olish
osonligi va arzonligi, texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishning qulayligi,
103
issiqlik berish quvvatining yuqoriligi, transportabelligi, neft va ko‘mirga
nisbatan ekologik jihatdan tozaligi kabi holatlar gaz konlarini izlash va ishga
tushirish ishlariga katta ahamiyat qaratilishiga sababchi bo‘ldi. Natijada, jahon
energiya xom ashyo turlari ichida tabiiy gaz qazib olish doimo o‘suvchanlik
xususiyatiga ega. Ayniqsa, so‘nggi yillarda gazni suyultirilgan holda jahon
bozoriga
chiqarila boshlaganligi ham bu sohaga bo‘lgan qiziqishni yanada
kuchaytirdi.
15-
Do'stlaringiz bilan baham: |
