|
Buyuk
geografik kashfiyotlar
alohida o‘rin egallaydi. 1492 yilda Xristofor Kolumb
tomonidan Yangi Yer – Amerika qit’asiga uyushtirilgan ekspeditsiya natijasida
boshlangan Buyuk geografik kashfiyotlar siyosiy kartada bir qator o‘zgarishlarning
yuz berishiga sababchi bo‘ldi. Qit’aning shimoliy qismi asosan Angliya va
Frantsiya, janubi esa Ispaniya va Portugaliyaning mustamlaka hududlariga aylandi.
1519-1522 yillarda Magellan tomonidan ilk marotaba amalga
oshirilgan dunyo bo‘ylab sayohat yer shari tuzilishi, jahon davlatlari haqidagi
ko‘plab yangi ma’lumotlarga ega bo‘lishga sababchi bo‘ldi. 1498 yilda Vasko da
Gama tomonidan Afrikani janubdan aylanib o‘tish mumkinligi isbotlandi.
Buyuk geografik kashfiyotlar davri dunyo siyosiy kartasida kuchli
o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keldi. U Yevropa mustamlakachilar bosqichining
boshlanishi, dunyo xo‘jalik aloqalarining keng rivojlanishi, aholi ko‘chish
xarakatlarining kuchayishiga sabab bo‘ldi. Buyuk geografik kashfiyotlar
dunyoning uchta yirik mustamlakachi mamlakatlari - Angliya (Afrikada), Ispaniya
(Amerikada), Portugaliya (asosan Osiyoda) imperiyasining paydo bo‘lishiga,
12
hamda dunyo bozorining shakllanishiga olib keldi. Dengiz yo‘lining rivoji “Buyuk
Ipak yo‘li” ning inqiroziga olib keldi.
XIX asrning 40-yillari oxiri, 50-yillari boshidan Rossiya imperiyasi
Turkiston yerlariga shiddat bilan bostirib kela boshladi. Rus istilochi qo‘shinlari
60-yillardan Qo‘qon xonligi, Buxoro amirligi, 70-yillarning boshlaridan esa Xiva
xonligi hududlarini bosib oldi va ularni Rossiya imperiyasiga to‘la bo‘ysintirdi.
Turkiston ulkan viloyat, volost, uchastka va oqsoqolliklarga bo‘linib boshqarildi.
Shunday qilib, O‘rta Osiyo uchun bir asrdan ko‘proq davom etgan og‘ir
mustamlakachilik davri boshlandi.
XVII asrning birinchi yarmida Angliya va Frantsiya mustamlakachilik
yurishlarini boshladilar. Ular Vest-Hindistondagi qator orollarni o‘zlariga
bo‘ysindirdi. XVII asrning o‘rtasida Niderlandiya, Gollandiya Zond orollari,
Afrika janubi, Gollandiya Gvianasi (Surinam), Vest-Hindistondagi orollarini bosib
olib dunyoning birinchi mustamlakachi va savdo markaziga aylandi.
Angliya mustamlakachiligiga qarshi kurash Shimoliy Amerikada ham avj
oldi. 1775-1783 yillarda ozodlik uchun olib borilgan urush Angliyaning AQSh
mustaqilligini tan olishga majbur etdi. 1776 yilda AQSh mustaqilligi e’lon qilindi.
AQSh mustaqillikka erishgach u o‘z hududini yanada kengaytirish uchun kurash
boshladi. 1803 yilda AQSh Frantsiyadan G‘arbiy Luizianani, 1819 yilda
Ispaniyadan Floridani sotib oldi. Meksikadan Texas (1845 yil), Kaliforniya va
Qoyali tog‘larning janubi (xozirgi Nyu-Meksika shtati) ni tortib oldi. 1867 yilda
Rossiyadan Alyaskani sotib oldi.
XIX asrning o‘rtalarida Germaniya va Italiyada yangi siyosiy birlashish
asosida yagona markazlashgan davlatlar tashkil topdi. Bolqon yarim orolida milliy
ozodlik harakati asosida Turkiya imperiyasi tarkibiga kirgan Gretsiya (1829 yil),
Ruminiya (1861 yil), Bolgariya, Serbiya, Chernogoriya (1878 yil) davlatlari paydo
bo‘ldi.
Ayniqsa, XIX-XX asr tutashgan davrda bo‘lingan dunyoni qayta bo‘lib olish
uchun kurash g‘oyat keskinlashdi. 1876 yilda Afrikaning atigi 10 % hududida
G‘arbiy Yevropa mamlakatlariga qarashli bo‘lsa, 1900 yilga kelib bu ko‘rsatkich
13
90,5 foizga yetdi. Afrikani bo‘lib olishda birinchi o‘rinni Angliya egalladi. U
Shimoliy, Sharqiy va Janubiy, qisman G‘arbiy Afrikada hukmron mavqega ega
bo‘ldi va o‘ziga Misr, Sudan, Keniya, Uganda, Somalining bir qismi, Shimoliy va
Janubiy Rodeziya, Transviyal va Tunis (Oranjevaya), Bur Respublikasi, Nigeriya,
Oltin qirg‘oq (Gana), Serra-Leone, Gambiya kabi mamlakatlarni o‘ziga
bo‘ysindirdi.
Frantsiya 70-yillargacha Jazoir, Senegal, Gvineya qo‘ltig‘i qirg‘oqlarining
bir qismini bosib olgan bo‘lsa, Afrikani bo‘lib olish davrida yana Tunis, Marokash,
Gvineya qo‘ltig‘i qirg‘oqlari, Niger, Kongo xavzasi, Chad ko‘li rayoni,
Madagaskar, Somalining bir qismini zabt etdi. U Shimoliy va G‘arbiy Afrikada
yirik mustamlaka massivini barpo qildi. Italiya Erityeriya, Somalining bir qismini
bosib oldi. 1911-1912 yillardagi Turkiya-Liviya urushi oqibatida Kichik Osiyo
qirg‘oqlaridagi orollar guruhiga ega bo‘ldi. Afrikani bo‘lib olish davrida
Portugaliya Angola va Mozambik hududlarini kengaytirdi. Ispaniya G‘arbiy Saxroi
Kabir, Ispaniya Gvineyasi (Reomuni), Shimoliy Marokashning bir qismini zabt
etdi.
XIX asrning oxirida AQSh ham mustamlakalar bosib olishga kirishdi. 1898
yildagi Ispan-Amerika urushi natijasida u Ispaniyadan Filippin, Guam orollari va
Puerto-Rikoni tortib oldi. Kuba rasman mustaqil deb tan olinishiga qaramay
amalda u AQSh ning yarim mustamlakasiga aylangan edi. AQSh o‘ziga Gavayi
orollarini qo‘shib oldi. Samoa orollarni Germaniya bilan bo‘lib oldi. Okeaniyani
bo‘lib olish ham tugallandi. Angliya Fidji orollarini, Salomon orollarining bir
qismini, Frantsiya Taiti, Yangi Kaledoniya orollarini, Germaniya Yangi Gvineya
orollarining shimoliy-sharqiy qismini, Bismark orollarini, Salomon orollarining bir
qismini, Marshal orollarini bosib oldilar.
Yaponiya Uzoq Sharqda mustamlakalar istilo qilishni boshladi. 1895 yilda
Xitoydan Tayvan orolini tortib oldi, Koreyani bosib oldi va 1910 yilda uni o‘zining
mustamlakasi deb e’lon qildi. Rus-Yapon urushidan keyin Yaponiya Saxalin
orolining janubiy qismida, Kuril orollarida mustahkam o‘rnashdi. XIX asrning
ikkinchi yarmida Frantsiya, Vyetnam, Laos, Kambodjani o‘z ichiga olgan Frantsuz
14
Hindi-Xitoy mustamlaka zonasini zabt etdi. Angliya esa Yuqori Birma, Barneo
orolining shimolini egalladi.
XX asrning boshida Usmoniy turklar hukmronligiga qarshi olib borilgan
milliy ozodlik harakatlari evaziga Albaniya mustaqillikka erishdi. Bolgariya Egey
dengiziga chiqishga, Gretsiya va Serbiya esa o‘z hududlarini kengaytirishga
muvaffaq bo‘ldi.
Shunday qilib, dunyo siyosiy kartasi shakllanishining yangi davrining asosiy
mazmuni qudratli davlatlar tomonidan mustamlaka hududlarni bosib olish hamda
metropoliya (mustamlakachi) davlatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat va nisbatlar
belgilab berdi. XX asrning boshida dunyo to‘liq bo‘lib olindi. 1914 yilda
mustamlakachi imperiyalar mustamlakalarining umumiy maydoni 74,9 mln km
2
,
(jami quruqlik maydonining 56 %) ulardagi aholi 530 mln. kishiga (dunyo
aholisining 35 %) ga yetdi. Angliya mustamlakalari maydoni 33,5 mln.km²,
Rossiyaniki 17,4 mln. km², Frantsiyaniki 10,6 mln. km², Germaniyaniki 2,9 mln.
km², AQSh niki 0,3 mln. km², Yaponiyaniki ham 0,3 mln. km² ni tashkil etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
