139
borishi hamon saqlanib qolmoqda. Tabiiy sharoit ta’siri
eng avvalo, yer
resurslarini; o‘simliklarni vegetatsiya davri uchun hayotiy zarur bo‘lgan issiqlik,
nam va yorug‘likning o‘zaro uyg‘unlashuvini; tuproqning tabiiy unumdorligi va
melioratsiya imkoniyatlarini; chorvachilik uchun muhim ozuqa manbai
hisoblangan tabiiy o‘tloq va yaylovlarni o‘z ichiga oladi.
So‘nggi yillarda ilmiy tadqiqotlarning
rivojlanib borayotgan
sharoitida qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining atrof-muhitga ta’siri kuchayib
bormoqda.
Qishloq xo‘jaligida yer resurslari quyidagi tiplarga ajratiladi:
1.
Qishloq xo‘jaligi uchun yaroqli yerlar;
2.
Tabiiy o‘tloq va yaylovlar;
3.
Yaroqsiz kam foydalanadigan yoki mutlaq yaroqsiz yerlar.
Ushbu yuqoridagi uchchala tip tarkibiga kiruvchi yerlar yer sharining 1/3
qismini tashkil etadi. Dunyoda qishloq xo‘jaligi yerlarining tarkibiga e’tibor
qaratsak, XX asrning ikkinchi yarmida jahon qishloq xo‘jaligida muhim hududiy
va tarkibiy o‘zgarishlar yuz berdi. Bunda moddiy-texnik uskunalar va
tijoratlashtirish darajasini umumiy o‘sib borishi, globallashuv jarayonining barcha
hududlarga sezilarli darajada kirib borishi ko‘zga tashlandi. Ikkinchi jahon
urushidan so‘ng, yerdan oqilona foydalanilmaslik (quriq
yerlarning ortiqcha
ochilishi, sug‘orish ishlaridagi nomutanosibliklar, o‘rmonlarning kesilishi, qishloq
xo‘jaligida tuproqqa turli kimyoviy moddalarni ortiqcha qo‘llash) tufayli 1,2
milliard gektar maydon degradatsiyaga uchradi va ular ishlab chiqarishdan
chiqarildi.
Bugungi kunda barcha o‘simliklarning 17 foizi degradatsiyaga yuz tutdi va
ular eroziya, sho‘rlanish, suvni tozalash, jismoniy va kimyoviy tanazzul ta’siriga
uchragan. Har yili 6-12 million gektar yerdan qishloq xo‘jaligida foydalanish
kamayib bormoqda, yangi ochilgan yerlar esa faqat 4-5
million gektarni tashkil
qiladi. Aytish lozimki, bundan tashqari, yer resurslari tabiiy-iqlim (qurg‘oqchilik),
tuproq, gidrologik xususiyatlariga ko‘ra jiddiy cheklovlarga ega ekanligi ma’lum.
Bunday noqulay hududlarning eng katta qismi Osiyo, Avstraliya, Janubiy Amerika
140
va Afrikada joylashgan. So‘nggi davrlarda xuddi shunday ko‘rsatkichlar bo‘yicha
Yevropa va Shimoliy Amerikadagi vaziyat ancha yaxshilandi. Natijada, qishloq
xo‘jaligini rivojlantirish (umumiy yer maydonida qishloq xo‘jaligi yerlarining
ulushi) hozirgi vaqtda Avstraliya va Okeaniya, Yevropa
va Osiyoda eng yuqori
ko‘rsatkichlarga ega. Eng yirik qishloq xo‘jaligi yerlariga ega bo‘lgan davlatlar
orasida Xitoy, Avstraliya, AQSh va Rossiya alohida ajralib turadi.
Umuman olganda, qishloq xo‘jaligi yerlari tarkibini tabiiy yaylovlar
(70,1%), qishloq xo‘jaligi yerlari (27,8%) va ko‘p yillik o‘simliklar (2,1%) tashkil
etadi. Faqat Yevropada yaylovlarning ulushi ekin maydonlariga nisbatan ancha
past, jahonning boshqa hududlarida esa yaylovlar hamon katta maydonlarni
egallamoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda ekin maydonlarini qisqartirish jarayoni yetakchi
ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda o‘tish davri iqtisodiyotidagi
mamlakatlarda
ham hosildorlik pasaygan. Rivojlanayotgan mamlakatlarda (jumladan, Braziliya,
Indoneziyada) yangi yerlarni o‘zlashtirilishi orqali ekin maydonlarining o‘sishi
kuzatilsada, biroq hosildorlikning kamayib borayotganlik holatlari ko‘zga
tashlanmoqda.
O‘tgan o‘n yil ichida barqaror tabiiy o‘tloqlar va o‘rmonlar tobora kamayib
bormoqda. Bugungi kunda keng yaylovlar bo‘yicha Avstraliya, Xitoy, AQSh,
shuningdek, Qozog‘iston va Argentina davlatlari alohida ajralib turadi.
Madaniy yaylovlarning o‘rni, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarda o‘sib
bormoqda. An’anaviy ravishda, ular Yevropada eng keng tarqalgan. Quruq
cho‘llar,
savannalar, yarim cho‘llar, tundralar ko‘pincha tabiiy ozuqalar yerlari
sifatida ishlatiladi.
Ko‘pincha qishloq xo‘jaligi ekinlari yetishtirishga ixtisoslashgan
mamlakatlar va mintaqalarda aynan shu sohalar bilan bog‘liq ravishda chorva
mollariga ixtisoslashtirilgan xo‘jaliklar faoliyati keng yo‘lga qo‘yilgan.
Agar qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish ekin maydonlarini
kengaytirish va chorva mollari sonini oshirish hisobiga ko‘paysa, bunday qishloq
xo‘jaligi ekstensiv xo‘jalik deyiladi.
Buning aksincha, qishloq xo‘jaligi
141
mahsulotining hajmi maydon birligida agrotexnika vositalaridan ko‘proq
foydalanish yoki chorva mollarining ko‘proq mahsuldor zotlarini yaratish hisobiga
oshsa, bunday qishloq xo‘jaligi intensiv xo‘jalik deb ataladi.
Dehqonchilik qishloq xo‘jaligining bosh tarmog‘i bo‘lib, uning asosini donli
ekinlar yetishtirish tashkil etadi. Jahon bozorida donli ekinlar orasida bug‘doy,
makkajuxori va sholi muhim ahamiyat kasb etadi.
G‘alla etishtirishning xom
ashyosi va eksporti bir xil emas: jahonning don bozorida asosiy mahsulotlar
bug‘doy, yem-xashak donasi (makkajo‘xori) va guruch hisoblanadi.
Bugungi kungacha insoniyat uch turdagi “non” dan foydalanib kelgan. Bular
bug‘doy, sholi va makkajo‘xori maxsulotlaridan tayyorlangan non hisoblanadi.
Ular ekilagan hududlar 720 mln. gektardan ortiqni tashkil etadi. Bug‘doy yer
sharining mo‘tadil va subtropik kengliklarida yetishtiriladi. Asosiy bug‘doy
yetishtiruvchi mintaqalar yer sharining bug‘doy “belbog‘i”ni tashkil etadi (35-
jadval).
Eng mashhur va qadimgi (Yaqin Sharqdan kelgan) bug‘doy - bu mo‘tadil
kengliklarning “non madaniyati” hozirgi kunga kelib butun dunyoda eng keng
tarqalgan. Ekin yerlarining aksariyat qismi non tayyorlash uchun ishlatiladigan
yumshoq bug‘doy navlari bilan band. Qattiq qish
hukm surmaydigan joylarda
yetishtiriladigan kuzgi bug‘doy AQShda jami hosilning 4/5 qismini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
