|
ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib,
subtropik va tropik zonalarda
yetishtiriluvchi, asli Janubiy Osiyo mintaqasi uchun xos bo‘lgan ekin turi
hisoblanadi. Shakarqamish plantatsiyalari Osiyo va Janubiy Amerika hududida
joylashgan. Jahonda ishlab chiqariladigan shakar mahsulotining 3/5 qismi
shakarqamish hissasiga to‘g‘ri keladi. XX asr o‘rtalarida shakarqamish
yetishtirishda yetakchilik qiluvchi asosiy mintaqalar Osiyo, Shimoliy va Janubiy
Amerika davlatlari, uzoq yillar davomida jahon bo‘yicha uni yetishtiruvchi asosiy
davlatlar Hindiston, Kuba, Braziliya bo‘lib qoldi, biroq so‘nggi davrlarda Kubada
mazkur ko‘rsatkichlar birmuncha pasaygan.
Tamakichilik. Tamaki – Janubiy Amerika mo‘tadil mintaqasining issiqsevar
o‘simligi bo‘lib, bugungi kunda jahonning barcha hududlarida tarqalgan.
Tamakichilikka ixtisoslashgan sanoat korxonalari va xalqaro savdoda jahonning
ko‘plab nufuzli kompaniyalari yetakchilik qiladi. Jumladan, «Filip Morris»
(AQSh) jahonning yetakchi xalqaro kompaniyalaridan biri bo‘lib, yetakchi
2
В. П. Максаковский Географическая картина мира. Книга I. Общая характеристика мира. M.: Дрофа, 2008. —
1010c
152
“o‘nlik” kompaniyalaridan biridir. Tamaki yetishtirish Osiyo qit’asida ham yaxshi
rivojlangan bo‘lib, jami dunyo hosilining 3/5 qismini beradi.
Tamaki ishlab chiqaruvchi yetakchi davlatlar tarkibida Xitoy (2/5) AQSh,
Braziliya, Hindiston,Turkiya singari davlatlar bo‘lib, jami hosilning 3/5 qismini
beradi. Tamakining eng muhim eksport qiluvchi davlat - AQSh hisoblanadi.
Tabiiy kauchuk ishlab chiqarish.
Tabiiy kauchuk ishlab chiqarishda -
Tailand, Indoneziya va Malayziya yetakchilik qiladi. Uning 9/10 qismi Osiyo,
qolgan qismi Afrika va Janubiy Amerika davlatlari hissasiga to‘g‘ri keladi. Mazkur
soha qishloq xo‘jaligida yangi soha bo‘lib, uning rivoji XXI asrda yanada avj oldi.
Sabzavotchilik. Jahon bo‘yicha sabzavot maxsulotlarining 67 foiz Osiyo
qit’asi hissasiga, qolgan 14 foiz - Yevropa, 9 foiz - Shimoliy Amerika va 7 foiz i -
Afrika hissasiga to‘g‘ri keladi. Asosiy ishlab chiqaruvchi davlatlar orasida Xitoy
(39 foiz jahon hosilini), Hindiston (9 foiz), AQSh (7 foiz), shuningdek, Turkiya,
Italiya, Ispaniya va Rossiya hissasiga to‘g‘ri keladi.
Bog‘dorchilik.
Qishloq xo‘jaligidagi salmog‘i yuqori bo‘lmasada bog‘lar
jahonning ko‘plab mintaqalarida keng yoyilgan. Mo‘tadil mintaqalarda
bog‘dorchilikda olma (mahsulot hajmiga ko‘ra birinchi o‘rinni egallaydi), nok,
olcha, o‘rik, shaftoli, olxo‘ri, shuningdek uzum subtropik va tropik iqlimli
mintaqalarda sitrus mevalar jumladan, banan, ananas, kivi yetishtirish muhim
ahamiyat kasb etadi. Mintaqalar bo‘yicha tahlil qilinganda bog‘larning katta qismi
Osiyo qit’asi hissasiga to‘g‘ri keladi va jami yetishtirilayotgan hosilning 40 foizi
ushbu mintaqa hissasiga to‘g‘ri keladi. Meva yetishtiruvchi yetakchi davlatlar -
Xitoy (12 foiz), Hindiston (10 foiz), Braziliya (8 foiz), AQSh (7,5 foiz ) va Italiya
sanaladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, yer yuzida
7,7 mln ga ga yaqin hudud uzumzorlar
bilan band. Asosiy uzum yetishtiruvchi rayon G‘arbiy Yevropa mintaqasi bo‘lib,
jami hosilning deyarli yarmi uning hissasiga to‘g‘ri keladi. Masalan O‘rta yer
dengizi sohillarida dunyodagi eng yirik uzum yetishtiuvchi mintaqalar joylashgan
bo‘lib, ular aynan bu borada yetakchilik qiluvchi mamlakatlar jumladan, Italiya,
Fransiya va Ispaniya singari vino ishlab chiqrishga ixtisoslashgan davlatlarga
153
tegishli. Hozirgi kunda uzum yetishtiruvchi asosiy davlatlar quyidagilar: Italiya,
Frantsiya va AQSh.
Sitrus mevalar (apelsin, mandarin, limon, greypfrut) yetishtirish asosan
subtropik mintaqalar uchun xos bo‘lib, bunda bir yillik hosil 100 mln t, shu
jumladan apelsin yetishtirish 64 mln t. ni tashkil etadi. Apelsin yetishtiruvchi
asosiy mintaqalar Janubiy (Braziliya) va Shimoliy Amerika(AQSh), shuningdek
G‘arbiy Yevropa (Ispaniya, Italiya) hududlari hisoblanadi. Greypfrut yetishtiruvchi
asosiy davlat - AQSh bo‘lsa, mandarin yetishtiruvchi asosiy davlatlar Yaponiya,
Xitoy va Janubi-Sharqiy Osiyo mintaqasi sanaladi.
Banan–tropik Osiyoning issiqsevar o‘simliklaridan biri bo‘lib, uni
yetishtiruvchi asosiy rayonlar: Osiyo (jami dunyo mahsulotining 2/5), Janubiy
Amerika (1/4), shuningdek, Shimoliy Amerika (Markaziy Amerika bilan
birgalikda) va Afrika. Banan yetishtiruvchi asosiy davlatlar-Hindiston, Braziliya,
Ekvador, Filippin va Meksika.
Quvvat beruvchi o‘simliklarga kofe, kakao, va choy kiradi. Ushbu ekinlar
tropik va subtropik mintaqalarda yetishtiriladi. Jahon savdosida eksport hajmi va
tannarxi bo‘yicha birinchi o‘rinda kofe, undan keyingi o‘rinlarda kakao va choy
turadi.
Kofe -
tropik bo‘ta o‘simlik bo‘lib, kelib chiqishi hozirgi Efiopiya hududi
bilan bog‘liq. Aslida Afrika qit’asiga tegishli ushbu o‘simlik keyinchalik Lotin
Amerikasining eng muhim madaniy o‘simligiga aylangan. Bugungi kunda uni
yetishtiruvchi asosiy mintaqa sifatida Janubiy va Markaziy Amerika yetakchi o‘rin
egallaydi. Bunda eng oldingi o‘rinlarni Braziliya (1/5) va Kolumbiya egallaydi.
Shuningdek yetakchi hosil Indoneziya, Meksika, Vyetnam, Gvatemala va Keniya
uchun xos. Kofe yuqori eksportbob mahsulot sifatida ko‘pchilikka ma’lum.
Yetakchi eksporter davlatlar - Braziliya, Kolumbiya, Meksika, Indoneziya,
Uganda, Gvatemala va Hindiston hisoblanadi. Asosiy import qiluvchi davlatlar –
AQSh va G‘arbiy Yevropa davlatlaridir.
Kakao - kelib chiqishi Janubiy Amerika materigi uchun xos bo‘lib, asosan,
oziq-ovqat sanoatida, shokolad ishlab chiqarishda, shuningdek, kosmetikada
154
foydalaniladi.
Kakao plantatsiyalari XX asrning boshlarida Janubiy va Markaziy
Amerikadan keltirilgan urug‘ va ko‘chatlar hisobiga shakllandi. Shu asrning 70-
yillarida jahon bo‘yicha uning jami hosili kamaygan bo‘lsada, biroq bu davrda
mazkur mahsulotni yetishtirishda Osiyo qit’asining o‘rni juda tez ko‘tarildi.
Kakao yetishtirishda yetakchi mamlakat hamon Kot-d-Ivuar (jami hosilning
1/4), keyingi o‘rinlarni Braziliya, Gana, Indoneziya va Malayziya egallaydi.
So‘nggi o‘n yillikda Nigeriyaning o‘rni ancha pasaygan. Kakao donalarining
eksportbobligi juda yuqori bo‘lib asosiy yetishtiruvchilar – yetakchi eksport
qiluvchilar hamdir. Uni import qiluvchi yetakchi davlatlar: AQSh va G‘arbiy
Yevropa hisoblanadi.
Choy
-
subtropik va tropik zonalarning muhim madaniy o‘simligi bo‘lib,
uning kelib chiqishi janubi - g‘arbiy Xitoy hududi bilan bog‘liq. So‘nggi yarim asr
davomida uni ishlab chiqarish 4 marta ortdi, unga ajratilgan yerlar 50% ga
kengaydi. Eng muhimi hosildorlik sezilarli tarzda o‘sdi.
2016 yilda jahonda choy yetishtirish. (42-jadval)
Do'stlaringiz bilan baham: |
