|
Rangli metallurgiya
tarmoq sifatida murakkab ichki tuzilishga egadir. U
o‘z tarkibiga rangli metallarni qazib olish va boyitish, turli qotishmalar olish,
ikkilamchi xom ashyoni qayta ishlash kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Mazkur
tarmoq 70 turga yaqin rangli metallarni qayta ishlasada, ular orasida to‘rttasi
tannarxi jihatidan ahamiyatli hisoblanadi (alyuminiy, mis, rux, qo‘rg‘oshin)
(
17-
rasm).
54%
21%
16%
6%
0,30%
2,70%
Alyuminiy
Мis
Rux
Qo`rg`ashin
Qalayi
Nikel
108
17-rasm. Jahonda asosiy metallar ishlab chiqarish salmog‘i, % hisobida
Tarmoq qora metallurgiya kabi sanoat inqilobi davrida shakllangan bo‘lib,
eski sanoat tarmoqlari sirasiga kiradi. Rangli metallurgiya tarmog‘i korxonalari
fizik va kimyoviy xususiyatlariga ko‘ra bir-birlaridan farq qiluvchi turli
konstruktiv materiallar ishlab chiqaradilar. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar turli
sohalarda
qo‘llaniladi.
Masalan,
alyuminiy
mashinasozlik
(aviasozlik,
elektrotexnika), qurilish, transport hamda keng iste’mol uchun mo‘ljallangan
maishiy buyumlar ishlab chiqarishda qo‘llanilsa, misdan elektroenergetika,
mashinasozlik kabi sanoat tarmoqlarida foydalaniladi.
Rangli metallurgiya korxonalarini joylashtirishda ko‘pgina tabiiy va
iqtisodiy omillarning ta’siri xususiyatlariga katta ahamiyat qaratiladi. Jahon rangli
metallurgiyasi rivojlanishining birinchi bosqichida xom ashyo omili, yengil
metallar ishlab chiqarishga talabning ortishi bilan (ikkinchi bosqich) energiya
omili hal qiluvchi ta’sirga ega bo‘la boshladi. Shu bilan birga transport va
iste’molchi omillari ham tarmoqning rivojlanishida o‘z o‘rniga egadir.
Tarmoq korxonalari hududiy joylashuvidagi yana bir xususiyat ularning
mintaqalar bo‘ylab bir-biridan nisbatan uzoq masofada joylashganligidir. Ko‘p
hollarda rangli metalllar xom ashyo holida rivojlanayotgan davlatlar hududida qazib
olinsa, ular asosan rivojlangan davlatlar hududida tayyor mahsulotga aylantiriladi.
Katta yettilik davlatlari, Xitoy, Rossiya, Hindiston, Braziliya, Venesuela
kabi davlatlar jahon bo‘yicha rangli metallarni eng ko‘p ishlab chiqaruvchi
markazlar hisoblanadilar.
Jahonda asosiy metallar ishlab chiqarish salmog‘i (% hisobida) 24-rasmda
berilgan bo‘lib, unga ko‘ra alyuminiy birinchi o‘rinda turadi. Alyuminiy jami
rangli metallarning 54% tashkil etadi.
Jahondagi alyuminiy ishlab chiqaruvchi yirik davlatlar 22-jadvalda o‘z
aksini topgan. Jadval ma’lumotiga ko‘ra jahonda hozirgi kunda yiliga 57,6 mln. t
alyuminiy ishlab chiqarilmoqda. Yengilligi uchun qanotli metall nomi bilan ham
mashhur ushbu metallni ishlab chiqarish jihatidan dunyoda Xitoy (31,0 mln. t)
109
birinchi pog‘onani egallaydi. Ikkinchi o‘rinni Rossiya (3,5 mln. t) band etadi.
Jahondagi alyuminiy ishlab chiqaruvchi yirik davlatlar, ming t hisobida. 22-jadval
№
Davlat
2012
2016
Jahon bo‘yicha
47 300
57 600
1
Xitoy
21 500
31 000
2
Rossiya
3950
3580
3
Kanada
2900
3250
4
Hindiston
1700
2750
5
BAA
1800
2400
6
Avstraliya
1750
1680
7
Norvegiya
1200
1230
8
Baxreyn
900
970
9
AQSh
1950
840
10
Islandiya
825
800
11
Braziliya
1330
790
12
Saydiya Arabistoni
740
13
JAR
820
690
14
Katar
600
640
Shuni alohida qayd etish kerakki, tozalangan alyuminiyni ishlab chiqarish va
iste’mol qilishda AQSH, Yaponiya, Germaniya, Frantsiya, Buyuk Britaniya kabi
rivojlangan mamlakatlar ajralib turadi.
Rangli metallurgiya majmuasi tarkibida oltin sanoatining ahamiyati kattadir.
Jahonning oltin qazib chiqaruvchi eng yirik davlatlari 23-jadvalda o‘z ifodasini
topgan. Jadval ma’lumotlariga ko‘ra 2015 yilda oltin qazib chiqarish hajmiga ko‘ra
dunyoda Xitoy 455 t bilan birinchi o‘rinni egallagan. Keyingi o‘rinlarni
Avstraliya, Rossiya, AQSh, Kanada, Peru, JAR, Meksika, O‘zbekiston,
Indoneziya davlatlari o‘rin egallagan.
O‘zbekiston so‘nggi yillarda o‘rtacha 90-100 t oltin qazib olmoqda. Bu
ko‘rsatkich bo‘yicha jahonning top o‘ntalik guruhiga kiradi.
Jahonning oltin qazib chiqaruvchi eng yirik davlatlari. 23-Jadval
110
O‘rni
Davlat
Hajmi, t
1
Xitoy
455
2
Avstraliya
270
3
Rossiya
250
4
AQSh
209
5
Kanada
170
6
Peru
150
7
JAR
140
8
Meksika
125
9
O‘zbekiston
100
10
Indoneziya
100
28-Jadvalda
jahonning 15-ta eng yirik oltin ishlab chiqaruvchi
kompaniyalari to‘g‘risida ma’lumot berilgan.
Hozirgi kunda
ishlab chiqarish hajmiga ko‘ra jahonda Kanadaning Barrick
Gold
kompaniyasi yetakchilik qiladi. Ikkinchi o‘rin O‘zbekistonda faoliyat
ko‘rsatgan AQSh-ning
Newmont Mining
kompaniyasi
ga tegishlidir. Ulardan keyin
JAR-ning uchta yirik kompaniyalari Anglo Gold Ashanti, Gold Fields, Harmony
Gold turadi. O‘zbekistondagi eng katta oltin ishlab chiqaruvchi korxonasi Navoiy
kon- metallurgiya kombinati jahonda 6-chi o‘rinda turadi. Bu esa o‘z navbatida
davlatimiz jahon oltin sanoatida salmoqli o‘ringa ega ekanligini ko‘rsatadi.
Jahondagi yetakchi Kanadaning Barrick Gold
kompaniyasi bir yilda 8.6
mln. troits unsiya (1 troits unsiya-31 gr teng) oltin ishlab chiqarish quvvatiga ega.
Newmont Mining kompaniyasi
5.9
mln. troits unsiya oltin ishlab chiqargan bo‘lsa,
Navoiy kon-metallurgiya kombinati yiliga o‘rtacha 1.9 mln. troits unsiya oltin
ishlab chiqarmoqda.
Jahonning 15-chi eng yirik oltin ishlab chiqaruvchi
kompaniyasi Rossiyaning
Polyus Zoloto korxonasi bo‘lib, ushbu kompaniya 1.2
mln. troits unsiya oltin ishlab chiqarishga erishmoqda.
Jahonning 15-ta eng yirik oltin ishlab chiqaruvchi kompaniyalari.
24-jadval
O‘rni
Kompaniya nomi
Mamlakat
Ishlab chiqarish hajmi
(mln.troits unsiya)
1
Barrick Gold
Kanada
8,6
2
Newmont Mining
AQSh
5,9
111
3
Anglo Gold Ashanti
JAR
5,6
4
Gold Fields
JAR
4,1
5
Harmony Gold
JAR
2,3
6
Navoi KMK
O‘zbekiston
1,9
7
Freeport McMoRan
AQSh
1,7
8
Goldcorp
Kanada
1,71
9
China National Gold
Group
Xitoy
1,6
10
Fujian Zijin Mining
Xitoy
1,6
11
Buenaventura
Peru
1,5
12
Newcrest Mining
Avstraliya
1,5
13
Kinross Gold
Kanada
1,4
14
Shandong Gold Group
Xitoy
1,3
15
Polyus Zoloto
Rossiya
1,2
Jahonda oltin iste’moli hajmi 2007 yilda 3571.0 tonnani tashkil etgan bo‘lsa,
keyingi yillarda uning hajmi ortib borishi kuzatildi. 2015 yilga kelib oltin iste’moli
hajmi 4253.0 tonnaga yetdi (25-jadval).
Jahonda oltinning 53% zargarlik buyumlari ishlab chiqarish uchun
foydalaniladi. Sanoatda uning ulushi 19%, investitsiya va jamg‘arishga 28% oltin
sarflanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
