U. R. Xamdamov, dj. B. Sultanov, S. S. Parsiyev, U. M. Abdullayev

applications software
) – turli xil 
masalalarni yechish uchun mo‘ljallangan dasturlar. Ularga ko‘proq 
dasturlash tillari (masalan C++) bilan dasturlarni translyatsiya qilishni 
ta’minlovchi kompilyatorlar, mashina kodi (buyruq), ma’lumotlar 
omborini boshqarish tizimi, grafik kutubxona, o‘yin dasturlari, ofis 
dasturlari kiradi. Amaliy dasturiy ta’minot operatsion tizim bilan 
solishtirilganda 
nisbatan 
yuqori 
pog‘onada 
joylashadi, 
va 
kompyuterdagi turli xil amaliy va kundalik masalalarni yechishga 
yordam beradi. 

Foydalanuvchilar (
users
) – insonlar va boshqa kompyuterlar. 
Kompyuter tizimlari komponentlariga foydalanuvchi inson sifatida – 
kompyuterda o‘z ish faoliyati jarayonining hisoblash tizimlari bir 
qismi bo‘lgan istalgan inson bo‘lishi mumkin. Tarmoqdagi boshqa 
kompyuterlar ushbu kompyuterga bog‘lanish (serverga ulanish) 
bo‘yicha foydalanuvchi rolini bajarishi mumkin. Masalan, katta 
dasturlarni bajarish yoki fayllarni saqlash. 
Kompyuter tizimlarining ishlash tafsilotlarini o‘rganishdan oldin 
bizga kompyuter tizimining tuzilishi haqida umumiy ma’lumot kerak. 
Ushbu bo‘limda biz ushbu strukturaning bir nechta qismlarini ko‘rib 
chiqamiz.
Kompyuter tizimining ishlashi 
Zamonaviy umumiy maqsadli kompyuter tizimi umumiy 
xotiraga 
ulanishni 
ta’minlaydigan 
bitta 
yoki 
bir 
nechta 
protsessorlardan va bir nechta qurilma kontrollerlaridan iborat (1.2- 
rasm). Har bir qurilma boshqaruvchisi qurilmaning ma’lum bir turi 
uchun javobgardir (masalan, diskovodlar, audio qurilmalar yoki video 
displeylar). Protsessor va kontroller qurilmalari parallel ravishda 
ishlashi mumkin, xotira sikli uchun raqobatlashadi. Birgalikda 
ishlatiladigan xotiraga muntazam ravishda kirishni ta’minlash uchun, 

---

20 
xotira kontrolleri xotiraga kirishni sinxronlashtiradi. Kompyuterni 
ishga tushirish uchun, masalan, u yoqilganda yoki qayta ishga 
tushirilganda, uni ishga tushirish uchun boshlang‘ich dastur bo‘lishi 
kerak. Ushbu boshlang‘ich dastur yoki boshlang‘ich dasturi oddiy 
ko‘rinishga ega. Qoida tariqasida, u kompyuter qurilmalarida faqat 
o‘qish uchun mo‘ljallangan xotirada (ROM) saqlanadi. Bu protsessor 
registrlaridan tortib, qurilma kontrolleriga qadar xotira tarkibiga qadar 
tizimning barcha jihatlarini initsializatsiya qiladi.
 
1.2- rasm. Zamonaviy kompyuter tizimi 
Boshlang‘ich yuklash (Bootstrap) dasturi operatsion tizimni 
qanday yuklashni va uni qanday ishga tushurishni bilishi kerak. Bunga 
erishish uchun yuklash dasturi operatsion tizimning yadrosini topishi 
va uni xotiraga yuklab qo‘yishi kerak. Yadro yuklangan va ishga 
tushirilgandan so‘ng, u tizim va uning foydalanuvchilariga xizmat 
ko‘rsatishni boshlash mumkin. Ba’zi bir xizmatlar yadrodan 
tashqarida, ya’ni tizim jarayonlariga aylanish uchun yuklash vaqtida 
xotiraga yuklanadigan yoki yadro ishlayotganda doimo ishlaydigan 
tizim demonlari tomonidan taqdim etiladi. UNIX-da birinchi tizim 
jarayoni "init" bo‘lib, u boshqa ko‘plab demonlarni ishga tushiradi. 
Ushbu bosqich tugallangandan so‘ng, tizim to‘liq yuklanadi va tizim 
biron bir hodisani sodir bo‘lishini kutadi. Hodisaning ro‘y berishi, 
Protsessor 
Xotira 
Video 
kontroller 
Klaviatura 
kontrolleri 
USB 
kontroller
Qattiq disk 
kontrolleri 

---

21 
odatda, apparat yoki dasturiy ta’minot tomonidan uzilish bilan signal 
beradi. Qurilma istalgan vaqtda protsessorga signal yuborib, uzilishni 
keltirib chiqarishi mumkin, bu odatda tizim shinasi orqali amalga 
oshiriladi. Dasturiy ta’minot tizim chaqirig‘i deb ataladigan maxsus 
operatsiyani (monitor chaqirig‘i deb ham ataladi) bajarib, uzilishni 
keltirib chiqarishi mumkin.