Tuzuvchilar: ttymi t f. n., dotsent R. S. Razikov ttymi t f. d professor S. S. Sulaymanov ttymi assistant H. M. Komilov Taqrizchilar: t f. n., dotsent

VARIANTLAR

№	Ul	H0	lvoz	lkab	nv	lv	av	Re	tabl	
	5	0.92	60	35	5	4	13	35	104	1.6
	4.5	0.94	75	38	7	2.5	14	37	108	1.65
	7	0.89	55	42	8	6	11	26	110	1.67
	3.5	0.91	62	56	9	8	15	27	112	1.55
	7.5	0.78	74	57	5	9	16	29	115	1.75
	8.2	0.75	82	42	6	10	17	32	125	1.82
	9.2	0.85	95	45	9	4.7	18	34	118	1.85
	10.2	0.94	102	67	3	5	19	35	102	1.52
	4	0.96	83	43	9	4.5	21	37	103	1.45
	2.5	0.85	81	49	7	7	11	46	108	1.57

8.1.-jadval

VAVR №	xaqiqiy qarshilik,Om Re	sun`iy erga ulash qarshiligi, Om; Ri	vertikal elektrodlar qarshiligi, Om; Rv	gorizontal elektrodlar qarshiligi, Om; Rg	Guruxli erga ulash qarshiligi, Om; R	Kombinasiyalashgan umumiy qarshilik, Om; Rk	vertikal i gorizontal elektrodlar koeffisienti;v, g	elektrodlar orasidagi masofa, m; av	elektrodlar uzunligi,m; lv	vertikal elektrodlar soni. nv

9-LABOROTORIYA ishi
KO’CHKINI OLDINI OLISH
Ishning maqsadi. Tog’ jinslarining surilishi natijasida vujudga keladigan ko’chkining tasirini aniqlash.
Asboblar. Taxtali yashik. Tog’ jinslarini namunalari.
Surilish xodisalarining sabablari ikkiga bo’linadi:

I – Passiv sabablar

II – Aktiv sabablar


Passiv sabablarga quyidagilar kiradi:
Qiyaliklarning geologik tuzilishi;
Gidrogeologik sharoit;
Qiyaliklarning relefi, sharoiti;
Tog’ jinslarining nurashi va ularning tarkibi.


Aktiv sabablarga quyidagilar kiradi:
Yong’in sochin suvlari;
Yuzaki va yer osti suvlari;
Zilzila;
Insonning muxandislik faoliyati.


Surilishlarni vujudga keltiruvchi eng asosiy sabablar:
Yer osti suvlarining er yuzasiga yaqin bo’lishi;
Yer osti suvlarining suvli jinslar qatlamini kesib o’tgan daryo yoki jar uzanlaridan baland turishi;
Tog’ jinslari qatlamlarini o’zan tomonga qisman bo’lsada ham nishab bo’lishi;
To’g’onlar yoki inshootlar qurish natijasida bo’lgan joyning og’irlashishi, qiyaliklar yon bag’irlarining kesilishi, ko’p vaqt tinmay yomg’ir yog’ishi yoki qor yog’ishi yohud suv bosimi orqasida tuproqning ivib, og’irligining oshishi natijasida nishablikdagi yer muazanatining buzilishi;
Tuproq yopishqoqligining kamayishi va uning plastik yoki oquvchan holatga o’tishi.
Surilmani xili va tasnifi.
Surilishlarning ro’y berish belgilari:
Qiyalikda har xil chuqurlikda va kenglikda yoriqlar hosil bo’ladi, ammo bu yoriqlar bazida yer yuzasida ko’rinmaydi;
Surilish o’yimlari paydo bo’ladi;
Qoyada ko’lmak suvlar, sho’rxoklar hosil bo’ladi, botqoq o’simliklari tarqaladi;
Surilish bo’lgan joylardagi daraxtlar qiyshayib qoladi va shu holda o’sadi;
Surilishga uchragan qiyalikning usti kichik-kichik tepaliklardan va do’ngliklardan iborat bo’lib, ularning usti o’tlar yoki yoriqlar bilan qoplangan bo’ladi;
Qiyalikda joylashgan tog’ jinslarining namligi yuqori bo’ladi;
Qiyalik ustiga solingan uy va inshootlarning devorlarida yoki tog’ yonbag’irlaridan o’tgan yo’llarda yoriqlarni paydo bo’lishi, vodoprovod trubalarining cho’zilib ketishi shu yerda surilish bo’layotganligidan dalolat beradi.
Surilishning o’sa borishidan qiyaliklarning yuqori qismida uzilish devori qosil bo’ladi.
Surilmalardan himoya qilish usullari.
Surilishga qarshi ko‘riladigan chora- tadbirlar passiv va aktiv bo’lishi mumkin.
Passiv tadbirlarga quyidagilar kiradi.
Qiyalikda chuqurliklar hosil qilmaslik;
Qiyaliklar o’sishga chiqindi tog’ jinslari va tuproqlarni tashlamaslik;
Qiyalikning ustiga og’ir inshootlar qurmaslik;
Surilishi mumkin bo’lgan qiyaliklar yaqinida portlash ishlari olib bormaslik;
Suriladigan joylar yaqinidan o’tgan temir yo’llarda poezdlar tezligini oshirmaslik;
Qiyaliklarga ekin ekmaslik, ekilsa ham ularni normadan kamroq sug’orish;
Surilish ehtimoli bo’lgan qiyaliklar ustidan atmosfera va har qanday chiqindi suvlari oqizmaslik;
Qiyaliklarni yassilab, nishabligini kamaytirish lozim.
Aktiv tadbirlar jumlasiga surilishning oldini olish va uni to’xtatish uchun quriladigan inshootlar kiradi.
Bunday inshootlar bajaradigan vazifalarga qarab to’rt guruhga bo’linadi:

Birinchi guruhga surilishni vujudga keltiradigan sabablarning oldini olish yoki ularni to’la bartaraf etish kiradi. Ma`lumki, shamol tasiridan dengiz va ko’l yuzida suv to’lqinlari hosil bo’lib, qirg’oqqa tinmay urilib turadi. Qirg’oq emirila boshlaydi, yani obrazi jarayoni hosil bo’ladi. Uni yemirilishidan saqlash uchun qirg’oqlari betondan ishlangan to’lqin qaytargichlar, to’lqin sundirgichlar deb ataladigan bloklar quriladi. Bu to’lqin sundirgichlar va qaytargichlar suv to’lqinining kuchini va balandligini o’rta hisobda 65-70% kamaytiradi. Bular qirg’oqlarni yuvilishidan saqlaydi va suriladigan massaga tayanch bo’ladi.

9.1-Rasm. Pog’onasimon surilish sxemasi

1-lessimon tog’jinslari, 2-qumtoshlar, 3-qumlar, 4-gillar.

Ikkinchi guruhga surilish massasiga kuch bilan tasir etib, uni ushlab turuvchi inshootlar kiradi. Suriladigan massani siljitmaslik uchun asosan er osti ustun qoziqlari, tayanch devorlar va kontrbanketlardan foydalaniladi.
Uchinchi guruhga taaluqli tadbirlar jumlasiga yon bag’irlardan surilish ehtimoli bo’lgan jinslarning surilishiga bo’lgan qarshilikni suniy yo’l bilan oshirish usullari kiradi. Tog’ jinslari silikatlashtiriladi, sementlashtiriladi. Natijada ularning qattiqligi, zichligi va mustahkamligi oshadi. Jinslarning fizika-mexanikaviy xossalari butunlay o’zgaradi.
To’rtinchi guruh tadbirlari yon bag’irdagi suriladigan massani texnikalar bilan butunlay olib tashlash.




9.2.-Rasm. Suriladigan qiyalikni ustun qoziqlar yordamida mustahkamlash.




9.3.-Rasm. Qiyaliklarni yassilab kontrobanket qurib ularning
mustaxkamligini oshirish.


9.4-Rasm. Suriladigan qiyaliklarni tayanch devor yordamida
mustahkamlash.

Respublikamizning tog’li, tog’ oldi, daryo bo’ylari zonalarida yashaydigan aholi va xalq xo’jaligi ob`ektlariga katta xavf tug’diradigan tabiiy ofatlardan biri yer ko’chishi surilmadir.

Surilmalar jarayonini o’rganish natijasida ularning yuzaga kelishida quyidagi uch bosqichning kuzatilishi aniqlangan.
1-bosqich. Surilmalarning tayyorlanish bosqichi. Bu bosqichda qiya sathlardagi tog’ jinsi turg’unligi susayadi, er sathida turli kenglikdagi yoriqlar paydo bo’ladi.
2-bosqich. Tog’ jinslarining katta tezlik bilan yoki sekin-asta surilishi kuzatiladi. Surilish tezligi yuqorida qayd etilgan omillarning ta`siri darajasiga bog’liq bo’ladi.
3-bosqich. Surilmalarning so’nish bosqichi. Bunda tog’ jinslari surilishdan to’xtaydi.
Surilmalarni suqur o’rganish ularni oldindan bashorat qilish imkonini beradi. Buning uchun kompleks muxandislik geologik qidiruv ishlari o’tkaziladi. Surilma kuzatiladigan maydonlarning tabiiy sharoiti va geologik muhiti fizik andozalarda o’rganiladi, hisoblash ishlari bajariladi.
Agarda hududlarda surilma xavfi bo’lsa yoki harakatdagi surilma kuzatilsa ularni bartaraf etish, oldini olish ishlari bajariladi, chora-tadbirlar belgilanadi.
Dunyo bo’yicha sodir bo’layotgan yirik surilmalarni tahlil qilib, sababini o’rganar ekanmiz, ularning aksariyat qismi zilziladan so’ng yoki zilzila bilan birga hosil bo’lishiga amin bo’lamiz.
Turli ilmiy va Amaliy ommabop adabiyotlarda yer surilishi alohida yer yuzasida sodir bo’ladigan jarayonlar toifasiga kirsada, ammo ular yer ichki harakatlari xususan zilzilalar bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi.
Respublikamiz xududlarida sodir bo’layotgan yer surilishlarining asosiy sababi gidrometefologik sharoit bilan bog’liqdir.
Shuning uchun bu jarayon mavsumiy xususiyatga ega ya`ni atmosfera yog’inlari qanchalik ko’p bo’lsa, shunchalar yer surilish xavfi yuqori bo’ladi.
Markaziy Osiyo hududlaridagi surilma turli shakllari va qo’lami bilan ajralib turadi.
Ular lyoss qatlamlarida tarqalgan bo’lib, yer ostiga shimilayotgan atmosfera yog’inlari ma`lum chuqurlikga borib, suv o’tkazmas qatlamda ularning umumiy oqimi yonbag’ir bo’yicha bo’ladi.
Surilma yonbag’irning qiyaligiga, tog’ jinsi tarkibiga atmosfera yog’inlari miqdoriga bog’liq holda rivojlanadi.
Yonbag’ir qiyaligi qanchalik katta bo’lsa, surilmaning tezligi shunchalik katta bo’ladi.