Tuzuvchi: Baxtiyorova Nigina. Mavzu: Hujayra tiriklikning asosi. Teodor Shvann hujayra nazariyasi asoschisi Ilk hujayra tasviri «Микрография»

ATF –seintetaza
molekulalari
Matriks
Membrana
oraliqlari
Ichki membrana
Tashqi membrana
DNK
Kristalar
Ribosomalar
Granulalar
Prokariot va eukariot hujayralarning solishtirishma farqlari:
* Eukariotlarda aniq yadro va membranali organoidlar mavjud, prokariotlarda ular yo’q’
* Eukariotlar hajmi o’rtacha 10-50 mkm, prokariotlarda esa 0,5-5 mkm, gigant hujayralar faqat
eukariotlarga xos;
Eukariotlarda sitoskeletni mavjud, prokariotlarda u yo’q;
PLASTIDALAR
Etioplast
Proplastid
Xromoplast
Xloroplast
Leykoplast
Amiloplast
Statolit
Elayoplast
Proteinoplast
1-guruh (98 % gacha) (makroelementlar)
Uglerod
Vodorod
Kislorod
Azot
2-guruh (1,5—2 %)
kaliy
natriy
Kalsiy
Magniy
oltingugurt
Fosfor
Xlor
Temir
3-guruh (>0,01 %) (mikroelementlar)
Sink
Mis
Ftor
Yod
Kobalt
Molbden
4-guruh (>0,00001 %) (ultra mikroelementlar)
Uran
Radiy
Oltin
HUJAYRANING KIMYOVIY TARKIBI:
Mikroskop, 1876 yil
Zamonaviy binokulyar mikroskop, Olympus_SZIII Stereo microscope
Zamonaviy metallografik Altami MET 3M
Zamonaviy elektron mikroskop

Organellalar	Asosiy vazifasi	Tarkibi	Organizmlar
Xloroplastlar (plastidalar)	Fotosintez	Ikki membranali	O’simliklar va prostistlar
Endoplazmatik to’r	Yangi oqsillarni uzatish va jipslashtirish; Lipidlar sintezi	Bir membranali	Barcha eukariotlar
Goldji apparati	Oqsillarni saralash va qayta shakllantirish	Bir membranali	Barcha eukariotlar
Mitoxondriyalar	Energiyani ishlab chiqarish	Ikki membranali	Ko’pchilik eukariotlar
Vakuollar	Zahira, gomeostani ushlab turish O’simliklarda hujayra shaklini ta’minlaydi (turgor)	Bir membranali	Eukariotlar, asosan o’simliklarda
Yadro	DNK ni saqlash va RNK transkirpsiyasi	Ikki memdranali	Barcha eukariotlar
Ribosomalar	RNK asosida oqsillar sintezi	RNK/oqsil	Eukariotlar, prokariotlar
Vezikulalar	Oziq moddalarni zahiralaydi va tashiydi	Bir membranali	Barcha eukariotlar
Lizosomalar	Mayda labil birlashmalar, asosan organellar qoldiqlarini yo’q qiladi	Bir membranali	Ko’pchilikeukariotlar
Sentrosomalar (hujayra markazi)	Sitoskeletni shakllantirish markazi. Hujayra bo’linishiga javobgar	Membranasiz	Eukariotlar
Melanosoma	Pigmentlarni saqlash	Bir mwmbranali	Hayvonlar
Miofibrilalar	Muskul tolalarni qisqartiradi	Murakkab oqsillar	Hayvonlar

Eukariotlar organoidlari

Organodlar	Vazifasi	Bakteriyalar	O’simliklar	Hayvonlar
Yadro	Nasliy ma’lumotlarni saqlash, RNK sintezi	Yo’q	Mavjud	Mavjud
Xromosoma	DNK dan tashkil topgan nasliy material	Yo’q	Mavjud	Mavjud
Ribosomalar	Oqsil sintezlovchi ikki qismli organellalar	Mavjud	Mavjud	Mavjud
Mitoxondriyalar	ATF ni sintezlovchi ikki qavatli membranali organellalar	Yo’q	Mavjud	Mavjud
Goldji kompleksi	Murakkab oqsillar, polisaxaridlar, to’plam va sekretsiyalarini sintezlaydi	Yo’q	Mavjud	Mavjud
Endoplazmatik to’r	Oqsil va lipidlarni tashuvchi va sintezlovchi organellalar	Yo’q	Mavjud	Mavjud
Sentriola	Hujayra bo’linish qismlarni yuzaga keltiradi	Yo’q	Yo’q	Mavjud
Xloroplastlar	Suv va korbanat angidridlarda organik moddalar va kislorod ajratib chiqaradi	Yo’q	Mavjud	Yo’q
Leykoplastlar	Kraxmal ishlab chiqaradi	Yo’q	Mavjud	Yo’q
Xromoplastlar	Meva va sullar ranglarini beradi, chunki unda ksantofil moddasi mavjud	Yo’q	Mavjud	Yo’q
Lizosomalar	Har xil organik moddalar parchalanishini ta’minlaydi	Yo’q	Yo’q	Mavjud
Peroksisomalar	Oqsil va lipidlar sintezi va tashuvini amalga oshiradi	Yo’q	Mavjud	Mavjud
Hujayra qobig’i	Hujayrani himoya membrananing polixarid qavati	Mavjud	Yo’q	Yo’q
Vakuolilar	Hujayra sokini to’playdi	Yo’q	Mavjud	Kamroq
Sitoskelet	Hujayra shaklini ta’minlaydi	Yo’q	Mavjud	Mavjud
Xarakat uchun organellalar	Makonda xarakatlanishni ta’minlaydi (shoxchalar, xivchinlar, dumchalar)	Mavjud	Mavjud	Mavjud
Mezosomalar	Nafas olish, organik modda sintezi	Mavjud	Yo’q	Yo’q

Bakteriya, o’simlik va hayvonlarning hujayralarini solishtirma jadvali
B-B-B texnologiyasidan foydalanib “Hujayra organoidlarining kashf qilinish tarixi” mavzusida jadval bilan ishlash

Mavzuga oid asosiy tushunchalar	Bilaman	Bilishni hoxlayman	Bilib oldim
Mikroskoplarning kashf qilinish tarixi
Hujayrani ochilishi
Hujayra haqida ta’limot
O‘simlik va hayvon hujayralarining o‘xshashlik va farqlari
Hujayralarni o‘rganish usullari

O’simlik hujayrasi
1.
2.
3.
4.
5.
Hayvon hujayrasi
1.
2.
3.
4.
5.
O’xshashligi
1.
2.
3.
4.
farqlari
O‘simlik va hayvon hujayralarining o‘xshashlik va farqlari

1	YAdro	A	Hujayraning bu organoidi 1945-1946 yillarda K.Porter, A.Klod va Fulmanlar tomonidan ochilgan. Bu strukturalar sitoplazmaning ichki qismlarida – endoplazmada joylashgan.
2	Goldji apparati	B	O‘simlik hujayralari uchun xos organoid bo‘lib, unda turli moddalarni sintezi, birinchi navbatda fotosintez amalga oshadi.
3	Mitoxondriya	C	Ularda energiya ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan fermentlar sistemasi borligi aniqlangan. SHuning uchun uarni hujayraning “Energetika sistemasi” deb nomlash mumkin.
4	Sitoplazma	D	Tipik interfaza yadrosining doimiy qismi bo‘lib, membranaga ega bo‘lmagan birdan bir strukturadir. Uning kattaligi har xil bo‘lib, u hujayraning funksional holatiga bog‘liq
5	Ribosoma	E	O‘simlik hujayralari uchun xos organoid bo‘lib, unda turli moddalarni sintezi, birinchi navbatda fotosintez amalga oshadi
6	Plastida	F	1914 yilda Raman-Kahal ichakning bokalsimon hujayralarini tekshirib, bu organoid atrofida mayda shilimshiq tomchilar yiqilganini ko‘rdi. Raman-Kahal hujayrada shilimshiqning ishlab chiqaruvchi “fabrika” bo‘lib, xuddi o‘sha organoid xizmat qiladi deb taxmin qildi
7	Endoplazmatik to‘r	G	YAdro (yunon. karyon, lot. nucleus) termini 1833 yilda Broun tomonidan fanga kiritilgan bo‘lib, u o‘simlik hujayralarida doimiy sharsimon tuzilmalarni shu nom bilan atagan.
8	YAdrocha	J	Har bir hujayra bir-biri bilan mustaxkam bog‘liq bo‘lgan ikki qismdan, ................... va yadrodan iborat.
9	Plastida	I	Bu organoid hamma ko‘p hujayrali hayvonlarni hujayralarida, sodda hayvonlarda va ba’zi o‘simliklarda topilgan.
10	Lizosomalar	K	YAdrochalardan shakli jihatdan farq qiluvchi fiksatsiyalangan yadrodagi intensiv bo‘yaluvchi strukturalar

“Atamalar xujumi” texnologiyasi asosida talabalar bilimini baholash
Uyga vazifa: Klaster texnologiyasi asosida hujayra mavzusini o‘rganish
Ҳужайра
Тўқима
Орга
ноид
Микро
скоп
орган
Hujayra sitoplazmasida turli maxsus ixtisoslashgan tuzilmalar va kiritmalar mavjuddir. Ma’lum bir vazifani bajaradigan tuzilmalar organoidlar deyiladi. Organoidlarning ma’lum bir xillari o‘simlik va hayvon hujayralarida, ayrimlari esa faqat o‘simlik yoki hayvon hujayralarining o‘zida uchraydi. SHuningdek o‘simlik va hayvon hujayralari tashqi ko‘rinishi, ichki tuzilishi bilan ham farq qiladilar. Ularning o‘xshashlik va farqlarini tushuntiring.
Keys yuzasidan savollar:
1. O‘simlik va hayvon hujayralarining o‘xshash jixatlarini ko‘rsatib bering.
2. O‘simlik hujayrasining o‘ziga xos bo‘lgan ko‘rinish va ichki tuzilishini tushuntirib bering.
3. Hayvon hujayrasining o‘ziga xos bo‘lgan ko‘rinish va ichki tuzilishini tushuntirib bering.
“Hujayra va uning tuzilishi” mavzusi yuzasidan keyslar
Hujayralar muhitda o‘zini o‘zi hosil qilish va boshqarish xususiyatlariga ega. Unda xayotiy xususiyatlar yig‘ilgan bo‘lib, ularni o‘zida saqlashi va qulay sharoitda avlodlarga o‘tkazishi mumkin. Tabiatda hujayralar yoki aniqroq aytganda hujayraviy shakllar 2 turga: prokariot hujayralar va eukariot hujayralargi bo‘linadi. Bu ikki tur hujayralarni rasmlar asosida tavsiflang va nomlanish sababini ko‘rsating.
Keys yuzasidan savollar:
1. Prokariot hujayralar qanday tuzilishga ega? Nima uchun bu hujayralar shunday nomlanadi? Bu tur hujayralarga
qaysi organizmlar kiradi?
2. Eukariot hujayralar tuzilishi va shunday nomlanishini tushuntiring. Bularga mansub organizmlarni ko‘rsating.
3. Bir va ko‘p hujayrali eukariot hujayralarni kelib chiqishi va vazifalarini izoxlab bering

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.”Molecular Biology Of The Cell”, 2002 г. — o’quv qo’llanma.
2.”Цитология и генетика” jurnali 1,2,3,4-2010.
3. Sitologiya. I.Badalxo’jayev, T. Madumarov. Andijon, 2015 y.
4. www.wicipedia.ru
5..www.sitologos.en