Tushunchalari

Ekonometrika fanining predmeti, usullari, vazifalari va asosiy tushunchalari

1-MA’RUZA
EKONOMЕTRIKA FANINING PRЕDMЕTI, USULLARI, VAZIFALARI VA ASOSIY TUSHUNCHALARI
REJA:
1.1.	Ekonometrika fanining mohiyati, vazifalari va predmeti
1.2.	Modellashtirish tushunchasi, turlari
1.3.	Ekonometrik modellashtirishning bosqichlari

1. Ekonometrika fanining mohiyati, vazifalari va predmeti

Ekonometrika-fanda juda tez rivojlanuvchi soha bo’lib, uning maqsadi iqtisodiy munosabatlarga miqdoriy o’lchamlarni berishdan iborat. “Ekonometrika” iborasi(so’zi) 1910 yilda (Avstro-Vengrya) buxgalter P.Tsemp tomonidan kiritilgan (u “ekonometriya” degan). Tsemp, “Agar buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga algebriya va geometriya usullarini qo’llansa, u holda xo’jalik faoliyati natijalari to’g’risida yanada chuqurroq tasavvurga ega bo’lish mumkin” deb ta’kidlagan. Ushbu ibora ko’p vaqt davomida ishlatilmagan bo’lsada, “ekonometrika” iborasi iqtisod ilmida yangi yo’nalishni yuzaga kelishida juda qulay keldi.
Iqtisod fanida yangi yo’nalish - “ekonometrika” 1930 yilda paydo bo’ldi. “Ekonometrika” (grekcha “metron”) so’zi ikkita “ekonomika” va “metrika” so’zlarining birlashmasidan tashkil topgan. Shunday qilib, iboraning o’zida ekonometrikani fan sifatida uning xususiyati va mazmuni ifodalanadi. Uning mazmuni: iqtisodiyot nazariyasi tomonidan ochilgan va asoslangan aloqa va munosabatlarni miqdoriy ifodalashdan iborat. Demak ekonometrika iqtisodiy hodisalarni o’lchash va tahlil qilish haqidagi fandir.
Ekonometrikaning yuzaga kelishi iqtisodiyotni o’rganishda bir nechta fanlarni birlashtirgan yondashuv natijasi bilan bog’liq. Bu fan iqisodiyot nazariyasi, statistika va matematik usullarni birlashtirish va o’zaro to’ldirish natijasida yuzaga kelgan. Keyinchalik ekonometrikani rivojlantirish uchun ushbu usullarga hisoblash texnikasi
tadbiq etilgan.

1933 yilda R.Fisher tomonidan “Ekonometrika” jurnaliga asos solindi. Jurnalda u ekonometrikaga quyidagicha ta’rif bergan: “Ekonometrika-bu o’sha iqtisodiy statistika emas. Ko’p qismi miqdoriy xususiyatga ega bo’lgan iqtisodiy nazariyaning ham o’zi emas. Ekonometrika matematikani iqtisodga qo’llash ham emas. Tajriba shuni ko’rsatadiki har uchchala statistika, iqtisodiyot nazariyasi va matematika fanlarining komponentalari zamonaviy iqtisodiy xayotni miqdoriy tomonlarini anglash uchun zaruriy, lekin etarli bo’lmagan shartlaridir. Bu-uchta fanning birligidir. Bu birlik ekonometrikani tashkil etadi”.
Shunday qilib, ekonometrika-bu iqtisodiy jarayon va hodisalarni o’zaro bog’lanishini miqdor jihatdan ifodalovchi fandir.
Ekonometrik usullar oliy statistika deb nomlanuvchi juft va ko’p o’lchovli regressiya, juft, xususiy va ko’p o’lchovli korrelyatsiya, trendlarni ajratish va boshqa davriy qatorlar komponentalari, statistik baholash usullari asosida yuzaga kelgan va rivojlangan.
R.Fisher shunday deb yozgan: “Statistik usullar ijtimoiy fanlarda muhim element hisoblanadi va aynan shu usullar yordamida ijtimoiy bilimlar fan darajasigacha ko’tarilishi mumkin”.
Birinchidan –ekonometrika o’ziga xos bo’lgan usullar tizimi sifatida iqtisodiy o’zgaruvchilar va ular orasidagi bog’lanishlarning xususiyatlarini tasvirlagan xolda o’zining masalalarini aniqlashtirish bilan rivojlana boshladi. Regressiya tenglamasiga na faqat birinchi darajali o’zgaruvchilarni kiritildi balki natijaga maksimal yoki minimal (ozmi-ko’pmi) darajada ta’sir etuvchi qiymatlarni akslantiruvchi iqtisodiy o’zgaruvchilarning optimal xususiyatlarini ifodalash maqsadida, ikkinchi darajali o’zgaruvchilarni ham kiritila boshlandi. Masalan: Ekinlarni o’g’itlantirishning hosildorlikka ta’sirini ko’radigan bo’lsak, ekinlarni ma’lum bir darajada o’g’itlantirish uning xosildorligini oshiradi; lekin o’g’itlantirish me’yor darajasidan ortishi hosildorlikni ortishiga olib kemaydi balki, hosildorlikni pasayishiga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning ta’siri
haqida gapirish mumkin(masalan, ishchilar sonini ortishini mehnat unumdorligiga, daromadlarni ayrim oziq-ovqat mahsulotlarini iste’moliga ta’siri va h.k.).
Ikkinchidan-regressiya tenglamasida mustqil komponentalar sifatida qaraluvchi ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning o’zaro ta’siri aks etadi.
Masalan, quyidagi regressiyani ko’raylik,

Albatta bu tenglamada o’zaro ta’sir effekti ( b₃ -parametri) statistika nuqtai nazaridan qiymatga ega bo’lmasligi ham mumkin. Ammo iqtisodiy nuqtai nazardan ma’noga ega.

Iqtisodiy tadqiqotlarda regressiya tenglamalari o’zlari ma’noga ega bo’la
boshladilar. Masalan, tannarxni yishlab chiqarish hajmiga x(mahsulot birligi miqdori) bog’liqligi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
Ishlabchiqarish Ishlab chiqarish Ishlab chiqarish hajmiga xarajatlari

bo 'lmagan xarajatlar
(doimiy xarajatlari )
(o ' zgaruvchi xarajatlar)

Tenglikni ikkala qismini ishlab chiqarish harajatlari hajmi xbo’lsak, quyidagini olamiz:
Bir mahsulot birligi Bir mahsulot Bir mahsulot

hisobida ishlab
 birligiga doimiy 
birligiga o ' zgaruvchanxarajatlar

Bunday tenglamalarning parametrlari kichik kvadratlar usuli bilan baholanishi mumkin, ushbu parametrlarning xususiyatlari shundan iboratki ularning har biri aniq iqtisodiy ma’noga ega.
Ekonometrik tadqiqotlar quyidagi masalalarni o’z ichiga oladi:

• 
  iqtisodiy o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanishlarni sifat jihatdan tahlil qilish, ya’ni bog’langan ( y _j ) va bog’liq bo’lmagan ( x_k ) o’zgaruvchilarni ajratish;
  
• 
  ma’lumotlarni tanlash;
  
• 
  y _j va x_k o’zgaruvchilar orasidagi bog’lanish shaklini aniqlash;
  

• 
  model parametrlarini aniqlash;
  
• 
  sohta o’zgaruvchilarni kiritish;
  
• 
  avtokorrelyatsiyani aniqlash;
  
• 
  trendlarni, davriy va tasodifiy komponentalarni aniqlash;
  
• 
  bog’lanish shaklini aniqlash va birpaytli tenglamalar tizimini tuzish;
  
• 
  identifikatsiya shartlarini tekshirish;
  
• 
  birpaytli tenglamalar tizimining parametrlarini baholash;
  
• 
  davriy qatorlar tizimi asosida modellashtirish: statsionarlik va kointegratsiya muammolari;
  
• 
  integratsiya muammolari va parametrlarni baholash.
  

Ekonometrik model o’zaro bog’langan o’zgaruvchilarning nazariy jihatlari va ular orasidagi bog’lanish xususiyatlariga asoslanadi.
O’zaro bog’lanishlarni ifodalashda asosan, ularning sifat tomonlarini tahlil qilishga ko’proq e’tibor beriladi.
Shuning uchun ekonometrik tadqiqotlar bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin.

• 
  muammoning qo’yilishi;
  
• 
  ma’lumotlar yig’ish, ularni sifatini tahlil qilish;
  
• 
  model xususiyatini aniqlash;
  
• 
  parametrlarni baholash;
  
• 
  echimlarni tushinish, muhokama qilish va amalga joriy etish.
  

Bu bosqichlar barcha tadqiqotlar uchun xos bo’lib, qanday ma’lumotlardan foydalanishidan qat’iy nazar va zamonga bog’liq bo’lmagan holda amalga oshiriladi.

2.