Turkmen dilinin

Amaly sapak üçin ýumuşlar:

1.  Gep  organlary 

we 

sözleýiş  apparaty  adalgalarynyň  manysyny 

düşündiriň.

2.  Işjeň we  işjeň däl  gep organlaryny aýdyp beriň.  Öz adyňyzdaky sesleri 

aýtmakda 

haýsy 

gep 

organlarynyň 

işjeň, 

haýsylarynyň 

işjeň 

däl 

gatnaşýandygyny düşündiriň.

3.  Çekimli  we  çekimsiz  sesleriň  anatomiýa-fiziologik  häsiýetnamasyny 

bilmek nämä gerek, näme ähmiýeti bar?

4.  Sesleri  gep  organlarynyň  işi  taýdan  öwrenmegiň  (fiziologik 

fonetikanyň)  daşary ýurt dillerini  öwrenmekdäki  we  öwretmekdäki  ähmiýetini 

düşündiriň.

8

---

SESLERIŇ ARTIKULÝASIÝASY

Işjeň  gep  organlarynyň  sesi  hasyl  etmekdäki  hereketine,  işjeň  däl 

(passiw)  gep  organlarynyň  boluş  ýagdaýyna  şol  sesiň  artikulýasiýsy 

diýlýär.

Her  sesiň  artikulýasiýasy  üç  bölekden:  ekskursiýadan,  saklanyş  we 

rekursiýadan  ybaratdyr.

1.

  Ekskursiýa 

-  gep organlarynyň sesi aýtmaga taýýarlanýan pursaty.

2. 

Saklanyş 

-  gep organlarynyň şol sesi aýdan pursaty.

3. 

Rekursiýa 

-   gep  organlarynyň  ýene  öňki  ýerine  gaýdyp  gelýän 

pursaty.

Gep  organlarynyň  sesleri  hasyl  etmekdäki  hyzmatyny,  işjeň  gep 

organlarynyň  edýän  hereketlerini,  işjeň  däl  gep  organlarynyň  boluş  ýagdaýyny 

palyatogramma  usuly  arkaly  öwrenen,  türkmen  diliniň  eksperimental 

fonetikasynyň  düýbüni  tutan  ilkinji  alym  A.P.Poseluýewskidir.  Alym  baryp 

1930-njy  ýylda  gaty  kentlewüge  pudrlanan  millimetrlik  kagyz  ýelmemek 

arkaly  çekimlileri  we  çekimsizleri  aýdanda  dilimiziň  agyz  boşlugyndaky 

hereketini,onuň  işjeň  däl  gep  organlarymyza  galtaşýan  ýerlerini  anyklapdyr. 

Aýratynlykda  alnan  sesiň  artikulýasiýasynyň  sözleýiş  akymynda:  bogunda, 

taktda, jümlede aýdylyşyndan tapawutlanýandygyny açypdyr.

Sözleýiş  akymynda 

öňdäki  sesiň 

rekursiýasynyň  yzyndaky  sesiň 

ekskursiýasyna  ýa-da  tersine,yzky  sesiň  ekskursiýasynyň  öňdäki  sesiň 

rekursiýasyna  çekimsizlerde,  çekimlilerde  inçe-ýogynlyk,dodak  sazlaşygy  täsir 

etmegi  netijesinde  çekimliler  progressiw  we  regressiw  assimilýasiýa, 

uýgunlaşma,orunlaryny 

çalyşma,  sesleriň  artdyrylyşy, 

sesleriň  düşüp 

galyşy.. .ýaly kombinator ses üýtgemeleriniň ýüze çykýandygyny belläpdir.

Meselem: