|
Qosimov Qobiljon
Savollarga javob bering
Turkiy yozma manbalar haqida ma’umot bering.
Uyg’ur yozuvi yodgorliklari haqida ma’lumot bering
Suryoniy-turkiy yozuvi haqida nimalar bilasiz.
Javoblar!
Turkiy yozma manbalar haqida ma’umot bering.
O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekiston va unga tutash hududlarda yuz bergan muhim voqyealardan biri eng avvalo Turk xoqonligining yuzaga kelishi edi. Bu xoqonlikka 551 yili Markaziy Osiyoning sharqida Bumin asos solgan. 563–567–yillari turk hoqoni Istemi (Dizovul) Eron hukmdorlari bilan ittifoq tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba berdi va ularga qarashli yerlarni bo‘ysindirishga muvaffaq bo‘ldi. Natijada Turk hoqonligi Amudaryo va Orol dengizigacha cho‘zilgan o‘lkalar ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatdi. VI asrning uchinchi choragida turklar shimoliy Xitoyda joylashgan Chjou va Si davlatlarini ham bo‘ysindirdilar. 576 yili Bosfor (Kerch)ni egalladilar. 581 yili esa Xersonesni qamal qildilar. Tez orada turklar sharqda Sariq dengizdan, ya'ni Tinch okeani sohillaridan to Qrim va Qora dengizgacha oraliqda ulkan imperiyani yaratdilar. Bu davlat tarixga Turk xoqonligi nomi bilan kirdi. O‘rta Osiyo va umuman butun Markaziy Osiyo uzoq muddatga xoqonlik tarkibiga kirdi.
VI asr o‘rtalariga borib Turk hoqonligi zaminida ilk katta yer egaligi munosabatlari shakllana boshladi. Shuning bilan bir qatorda o‘zaro urushlar kuchaydi va bundan Suy imperiyasi (581–618 y.y.) hukmdorlari ustalik bilan foydalandilar. Oqibatda turk hoqonligi ikki qismga – Sharqiy va G‘arbiy Turk hoqonlikka bo‘linib ketadi.
Turklar Sosoniylar Eroni va Vizantiya imperiyasi bilan harbiy va diplomatik munosabatlarda bo‘ldilar. Bu voqyea va hodisalar birinchi galda qadimgi turklar ixtiro qilgan runik yozuv bilan xoqonlikning turli yerlarida qoyatoshlarda va yozuvga mos bo‘lgan boshqa materiallarda bitib qoldirilgan.
O‘zbek xalqlarining jamiki turkiy xalqlarning arab yozuviga qadar ma'naviy madaniyati to‘g‘risida arxeologik yodgorliklar qatori yozuv madaniyati ham to‘laqonli ma'lumot beradi. Bugungi kunda 25 dan ortiq turkiy xalqlar mavjud. Bu xalqlarning tili ming yillardan buyon yashab kelmoqda. So‘zlashuvchilar soni jihatidan turkiy tillar dunyoda beshinchi o‘rinni egallaydi. Bu tilda turkiy qavmlar asrlar davomida o‘zlarining og‘zaki va yozma adabiyotini, tarixini yaratganlar va bugungi kunda ham yaratmoqdalar.
Markaziy Osiyodagi qadimgi turkiy qavmlarning moddiy va ma'naviy madaniyatiga oid topilmalarni olimlar uch guruhga bo‘lishgan. Birinchi guruhga turkiy qavmlarda marhumni dafn qilish urf–odatlari bilan bog‘liq topilmalar kirgan. Bular asosan. Qadimgi mozorlarni o‘rganish davomida aniqlangan. Ikkinchi guruhga balballar ya'ni xotira yodgorliklari vafot etganlarning qabrlari ustiga qo‘yiladigan toshlar va tosh haykallar kirgan. Uchinchi guruhga kirgan dalillar bu – turkiy yozuvlardir. Turkiy yozuvlar – turkiy xalqlarning etnik tarixini o‘rganishda boshqa omillarga qaraganda muhim manbadir. Qolaversa, yozuvning siyosiy maqsadi ham borki, yozuv birinchidan, davlatning belgisi sifatida muhim vazifa bajaradi. Dunyodagi ko‘plab davlatlar masalan: Isroil, Xett, Shumer kabi davlatlar eng avvalo o‘ziga xos yozuv madaniyati tufayli tarix sahnasiga chiqqan. Ayni paytda mazkur xalqlarning nomi yashab kelayotganiga sabablardan biri ham yozuvdir. Ikkinchidan, yozuv ma'lum bir xalqning ijodiy qobiliyati va madaniyati tarixini isbotlashda, dunyo xalqlari orasida o‘z o‘rniga ega ekanini ko‘rsatishda ham muhim omildir. Uchinchidan, yozuv inson fikrini abadiylashtiradi.
U yozuvlar fanga “yenisey bitiklari”, “To‘nyuquq bitiklari”, “Bilga xoqon bitiklari”, “Qultegin bitigi”, “O‘ngin bitigi”, “Oltoy bitiklari”, “Sharqiy Turkiston bitiklari”, “yettisuv bitiklari”, “Farg‘ona bitiklari”, “Amudaryo bitiklari” va hokazo nomlar bilan kirgan.
O‘rta Osiyodagi turkiy – run yozuvlari topilishining o‘ziga xos tarixi bor. Bu yozuvlar O‘zbekistonda garchi o‘tgan asrning o‘rtalarida topilgan bo‘lsa ham, mazkur yodgorliklarni o‘rganish XIX asrning oxirida Turkistonda boshlangan edi. O‘sha paytda Turkiston havaskor arxeologlar to‘garagi tashkil etilgan edi. Avliyootadan topilgan birinchi qadimgi turkiy yozuvdagi bitiktosh ana shu to‘garak a'zolari tomonidan o‘rganildi.
1925 yil 23 sentyabrda “Pravda Vostoka” gazetasida e'lon qilingan “Eski yodgorliklar bor” nomli maqolada arxitektor M.M.Loginov va professor Denike Avliyootadan topilgan yodgorlik to‘g‘risida batafsil ma'lumot berdilar. Bu yodgorlik aslida Avliyoota uezdi boshlig‘i V.A.Kallaur tomonidan topilgan edi.
1932 yili Talas vodiysining Aleksandr tog‘ tizmalari yonbag‘ridan – Achchiqtoshdan M.ye.Masson tomonidan bir taxtacha topadi. Taxtacha archa yog‘ochidan qilingan bo‘lib, uning to‘rt tomoniga ham o‘tkir asbob bilan ingichka qilib yozuv bitilgan. Bu yozuv o‘rta osiyoda yog‘ochga yozilgan yagona yozuv edi. Taxtachani M.ye.Masson Ermitajga topshirgan.
1930 yillarda O‘sh atroflaridan Masson va S.ye.Malov ko‘pgina turkiy – run yozuvlarini topgan.
Qadimgi turk manbalari orasida XVII asrda Sibir. Mo‘g‘uliston, Oltoy hamda O‘rta Osiyoda topilgan runiy bitiklar alohida ahamiyatga va qimmatga egadir. Bu yozuvlarning hozir yetti guruhi ma'lum. Bular, Lena – Baykalbo‘yi bitiklari, yenisey, Mo‘g‘uliston, Oltoy, Sharqiy Turkiston, O‘rta Osiyo bitiklaridir. Bu bitiklar O‘rta Osiyo, shuningdek, O‘zbekiston xalqlarining arablar istilosi arafasidagi ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy hamda madaniy hayotini o‘rganishga yordam beradi.
Quyida biz ushbu turkiy – run yozuvlari bitilgan bitiklarni qachon, kimlar tomonidan va qaysi hududlardan topilganligi haqidagi ma'lumotlarni bilib olamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
