Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Mavzu: TURKIY TILLARDA FE'L KATEGORIYASI 
(2soat) 
 
R e j a : 
1. Fe'l nisbatlari 
2. Fe'l mayllari 
3. Turkiy tillarda fe'llarning tuslanishi 
4. Turkiy tillarda sifatdosh 
5. Turkiy tillarda ravishdosh
6. Turkiy tillarda harakat nomi 
 
Turkiy tillar ham predmetning ish-harakatini, xrlatini, belgining yuzaga 
kelishi, o`zgarishi kabi jarayonlarni ifodalaydigan so`zlar fe'l deb ataladi. 
Morfologik jixdgdan fe'lning bir qancha o`ziga xos xususiyatlari mavjud: 1. 
O`timli va o`timsizlik: ol-o`timli, kel-o`timsiz. 2. Sub'ekt va ob'ekt o`rtasidagi 
munosabatni ifodalovchi nisbat kategoriyasi: kel-keltir, shod-shodlan, tepin, tepil. 
3. Bo`lishli va bo`lishsyulik shakli: kel-kelma, ol-olma, ket-ketma. 4. Mayl va 
zamon kategoriyasi: oldi, oladi; olay, olsa kabi. 5. Maxsus funktsional shakllari: 
sifatdosh, ravishdosh, x,arakat nomi. 6. Tuslanish sistemasi: oldim, olding, oldi; 
olganman, olgansan, olgan; ol, olay, olsin kabi. 
Fe'l nisbatlar. Turkiy tillar ish-harakatning bajaruvchisi (sub'ekt) bilan 
predmet (ob'ekt) orasidagi yoki bir necha bajaruvchi (sub'ektlar) orasidagi 
munosabatning ifodalanishi fe'l nisbati sanaladi. Fe'l nisbati maxsus shakl yasovchi 
affikslar yordami bilan yasaladi. 
Turkiy tillarda fe'lning besh nisbati mavjud: aniqlik, o`zlik, majhullik, 
birgalik, orttirma nisbatlari. 
Uzlik nisbatida qarakatning sub'ekti bilan ob'ekti bir shaxsning o`zi bo`ladi. 
O`zlik nisbati turkiy tillarning barchasida -n, -in, -in affiksi bilan yasaladi: tortin, 
yuvin, o`ran, yasan (o`zbek tili), so`zlan, karan, sashan (tatar tili), gezinmex 
(kezinmoq ozarbayjon tili). 
Boshkd turkiy tillarda bo`lmagan -l, -ish affikslari bilan o`zbek tilida o`zlik 
nisbati yasash mavjud: cho`mil, surkal; kerish kabi. 
Majhullik nisbatida harakat to`ldiruvchi anglatgan predmet tomonidan 
bajarilib, egaga o`tadi yoki haqiqiy bajaruvchi noma'lum bo`ladi. Majhullik nisbati 
xdmma turkiy tillarda -l, -nl, -il affiklari bilan yasaladi. 
Masalan, ozarbayjon tilida azal-kamayib, boshal-bo`shal; o`zbek tilida 
yengilla, muzla; turk tilida kgsala - qisk^rt; tatar tilida tugerekle - yakunla; chuvash 
tilida vad'l-kdrimoq; qirg`iz tilida armqta (arikla) -arikla; qozoqtilida juanda (-
juanla) -yo`g`onlan kabi. 
Birgalik nisbatida harakat bir necha shaxs tomonidan birgalikda bajariladi. 
Birgalik nisbati -sh, -ish affiksi bilan yasaladi. Masalan, sevishmeq (turk tili), 
sug'sh (tatar tili), bar's (no`g`oy tili), alnshmak (turkman tili), v'rs-urishmoq 

---

(chuvash tili), so`zlashdi, sug`arishdi (o`zbek tili) kabi. 
Orttirma nisbat bir sub'ektning o`z harakatini bo isd sub'ektning ta'siri 
natijasida bajarishini yoki aslida o`timsiz bo`, an harakatning predmetga o`tishini 
ifodalaydi. 
Turkiy tillarda orttirma nisbat quyidagi affikslar bilan yasaladi: 
-ar, -er, -f, -ir affikslari bilan: krzoq tilida sh'gar-chiqar. ko`mik tilida qaytar, 
ichir, uyg`ur tilida achur, turk tilida batmr, oltoy tilida kechir, shor tilida qachir. 
io`goy tilida umish kabi. 
-tf, -tir affiqsi bilan: yazdmr (qo`miq tili), yuzdir (turkman tili), yedir (turk 
tili), kestir (tuva tili). kiydir (oltoy tili), oltur (qirg`iz tili), attf (shor tili), smrdar 
(yozdir-chuvash tili), toldur (uyg`ur 
tili) kabi. 
-t, -o`t, -it affiksi bilan: olurt-o`tkaz (tuva tili), ishlet (qo`miq tili), odurt (shor 
tili), okut (qirpp tili), oynat (qozoq tili). tutar (tatar tiln). ashat (io`yuy tili) kabi. 
-o`z, -iz affiksi bilan: okiz, tomiz (o`zbsk tili), yemt (krzoq, k^rg`iz, 
qo`miqtillari), agis-okiz (guva tili) kabi. 
-ko`z, -qro`z, -g`o`z, -g`iz affikslari bilan: yatko`z (tatar tili), qalgo`yu-qoldir 
(tuva tili), tungo`yu (shor, oltoy tillari), to`ro`s (no`g`oy tili) kabi. 
Turkiy tillardagi -ar, -er, -f, -ir affikslarn bir affiksning variantlaridir. 
-tnr affiksi -t va -tsr kabi ikki affiksning ko`shilishidan paydo bo`lgan. Xuddi 
shunday -ko`z, -go`z affiksi x,am -k m -mz va -iz affikxlari ko`shililshdan, -ko`f, -
kar affiksi -k va -nr, -ar affikslari ko`shilishidan paydo bo`lgan. 
Fe'l mayllari 
Turkiy tillarda ish-x,arakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi 
kategoriya mayl sanaladi. Mayl katsgoriyasi harakachiing voqelikka munosabatini 
ifodalab, grammatik zamon va grammatik shaxs uzviy bog`lanadi. Bu uch xrdisa 
fe'lning gapda kesim vazifasin.n bajarishdan - predikativlik funktsiyasidan kelib 
chnqadi. 
Turkiy tillarda fe'lning uch manlp mpvjud: 1. Istak mayli. 2( Shart mayli. 3. 
Buyruqmayli. 
Istak mayli turkiy tillarda oltn xil affiks bilan yasaladi. Ular -gay, -ay, -as1, -a, 
-sa, -sar kabilar. 
-gay affiksi fe'l o`zagiga ko`shilgan, unga shaxs-son affikslari -msh, -ssh, -
bsh, -So`z va -lar ko`shiladi. o`u holat po`g`oy, qaraim. shor, oltoy, tuva, qozoq, 
qoraqalpok, chulim, hakas, salar tillarida va biroz o`zgargan xrlda yokuttnlida 
uchraydi. Masalan, no`g`oy tilida: 
Birlik 
1. barg`ayman 
2. bargaysan 
3. bargay 
Ko`plik bargaymiz bargaysiz 
bargaylar 
-ay affikxi bilan yasalgan istak mayli shaklnning birinchi shaxs birlik va 
ko`iligi ayrim turkiy tillarda saklashan: baray'm, baraio`k (no`g`oy tili), alym, alyk 
(tatar tili), alay'k (qozoqtili) kabi. 

---

Ba'zi turkiy tillarda -ay affiksi funktsiyasida -sh, -sh, -al affikslari 
ko`llaniladi: alalsh (turk, gagau tili), alalsh (turkmai tili), alilshar (tuva tili). 
Ayrim turkiy tillarda oxiridagi -nm, -sh tushirilgan yoki boshka affikslar 
ko`shilgan xrlda ishlatiladi. Masalan, uygur tilida alay, o`zbek tilida olay, olaylik 
kabi. 
-asi affiksi bilan yasalgan istak mayli shaklining turkiy bobotilda 
mavjudligidan turk, ozarbayjon, gagauz tillari materiallari dalolat beradi. Bu shakl 
yokut tilidan boshqa tillarda yo`q. Yoqut tilida -as! affiksi -mo` tarzida keladi: 
1. barm: o`bo`sh -borarman 
2. baro`g o`go`t -borarsan 
3. baro`: i -borar 
baro` mbng -borarmiz bar! mgiz -borarsiz bar) mlvr -borarlar 
-a affiksi bilan yasalgai istak mayli sh kli g`uz guruh tillarida max,suldor 
ko`llaniladi: alam, alasan, ala. alag, alasshp, alalar (ozarbayjon tili), yazaysh, 
yazaso`sh, yaza, ya almm, yazasshv, yazalar (turk tili). 
-so`n affiksi bilan yasalgan istak maylm buyruq mayli uchinchi shaxsi 
negizida paydo bo`ladi: olsun (turk tili). also`n (tatar tili) kabi. 
Buruq mayli ish-qarakatni bajarish ski bajarmaslik x,aqida buyurish, istash, 
so`rash, iltimos, maslaqag, undash-chaqirish kabi ma'nolarni ifodalaydi. So`zlovchi 
(1 shaxs) o`z-o`ziga buyura olmaydi, balki u II shaxsga buyuradi. Sof buyruq II 
shaxs birlik orqali ifodalanadi. Buyruq mayli fe'l o`zagiga -ay (-aylik), -so`sh, -gin, 
-gil affikslarini ko`shish bilan yasaladi. Masalan qozoq tilida alayga, al, alssh, 
alay'k, almndar, also`sh; o`zbek tilida boray, bor, borgin, boring, borsin, boraylik, 
boringiz, borsinlar. 
Shart mayli biror ish-xarakatning yuzaga chshdishi uchun undan oddin 
bajarilishi shart bo`lgan ish-harakatni ifodalaydi. Turkiy tillarda shart mayli 
yasovchi -sa, -se, -sar, -san affikslari mavjud. 
Fe'l o`zagiga -sa ko`rsatkichi va ikkinchi uruh shaxs shakllarini ko`shish bilan 
yasalgan shart mayli barcha turkiy tillarda maqsuldor ko`llaniladi. Masalan, alsam, 
alsang, alsa, alsak, alsagmz, alsa. 
Shart maylining -sar affiksi bilan yasalgan shakli XIII asrgacha bo`lgan turkiy 
yozma yodgorliklarda va qozirgi yokut tilida -tar fonetik variantlari mavjud: 
kordorbun, kordorg`un, kordor, kordorbut, kordorg`ut, kordorlar kabi. 
Shart maylining -san ko`rsatkichi faqat chuvash tilida qo`llaniladi: pulzan - 
bo`lsang. 
O`g`uz guruh tillarida shart-istak ma'nosini ifodalovchi -malm affiksi mavjud: 
yazmalshsh, yazmalshdsh (turk tili), kelmeliyem, oxumala idim (ozarbayjon tili), 
yazmaln (turkman tili) kabi. Turkman 
tilida shaxs ko`shimchasi yo`q, uning funktsiyasini kishilik olmoshi 
bajaradi: men yazmaln. 
Fe'lning tuslanishi 
Fe'lning shaxs-son affikslarini olib o`zgarishi tuslanish sanaladi. 
Shuning uchun shaxs-son affikslari tuslovchilar deb ataladi. 
Turkiy tillarda tuslovchilar tubandagi ikki guruhga birlashadi. I-gurux, shaxs-
son affikslari: 

---

Birlik 
I shaxs -ban, -ben, -man 
II shaxs -san, -sen, -smg, -sig, -siz 
III shaxs -di, -dilar yoki nol 
II guruh shaxs-son affikslari Birlik 
I shaxs -m 
II shaxs -q, -g, -ng 
III shaxs -nol 
Ko`plik 
-bp, -biz, -mp -sgz, -siz nol (-lar) 
Ko`plik -k, -k 
-gp. -giz, -ngiz nol (-lar) 
Felning zamoi shakllari barcha turkiy tillarda bir xillikka >ga. 
Turkiy tillarda sifatdosh. Turkiy tillar sifatdosh fe'lning funktsional 
grammatik shakli xdkyublanadi. 
Hozirgi turkiy tillarda mayl va zamon ma'nolarini ifodalovchi qaysi bir fe'l 
shaklini olmaylik, uning negizida, asosida tarixan sifatdosh yotadi. Masalan, 
qozirgi o`zbek tilida ravishdoshning tuslanishi orqasida yasaladigan hozirgi-kelasi 
zamon -aman va o`tgan zamon -ibman shakllari ham tarixan analitik fe'l (ola turur) 
shaklidagi sifatdoshdan olaturur (oladurur) oladur > oladi va olib turur :' olpb tur > 
olibdi kabi tarzda shakllangan (44:26). Hozirgi uyg`ur tilida fe'lning o`tgan zamon 
(ibman) shakli -iptumen (aliptumen oliptumen, elipsen, eliptu) shaklida ishlatiladi 
(28:377). Hozirgi turkiy tillarning ko`pchiligida uchraydigan aniq o`tgan zamon (-
diman) shakli va shart mayli shaklini yasovchi -sa affiksi qam tarixan 
sifatdoshning qadimgi turkiy yodgorliklarida ko`p ishlatiladigan -dukG`-dik va -sar 
shakllaridan kelib chiqqan (9:280). 
Malumki, sifatdosh yasovchi affikslar shakl yasovchilar guruhiga kirib, 
fe'lning qar qanday o`zak-negizlariga kushila oladi. Ular fe'lning leksik ma'nosini 
o`zrgartirmasdan, uning funktsional-grammatik shaklini yasaydi. Bu vaqtda 
fe'lning o`zak-nsgizlari orqali ifodalanadigan o`timli-o`timsizlik, bo`lishli-
bo`lishsizlik, nisbat va tus kabi ma'nolar qech qanday o`zgarishga uchramasdan, 
o`zlarining dastlabki semantik xususiyatlarini saklab qoladilar. Lekin sifatdosh 
yasovchilar fe'lnpng o`zak-negizlariga ko`shilib, uning funktsional shaklini yasab 
kelganidan grammatik ma'noni, yangi mayl va zamon ma'nolarini ifoda kilib
keladi. 
Turkiy tillar tarixida fe'llashgan sifatlar kuyidagi shakllar bilan yasaladi 
-ba (-V. ! ko`rsatkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar qozirgi turkiy TI1L1' 
cha xarakat natijasini ifodalovchi ot ma'nosida ko`llanadi. Masalan, bl yushma, 
botma (o`zbek tili), sfma-jarlik (chuvash tili) bo`lma-xona ( gar ; ili), kespe-
lopata (qozoqtili) kabi. 
-sh (-) ) k; satkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar qarakat natijasini ifod 
yuvchi ot va sifatdosh ma'nosida ko`llanilgan. Hreirgi Turkiy tillard: uning 
qoldiklari saklanib qolgan: batj-botmoq, kfgk-sindirmo dushuk-tushgan (turk tili), 
bog`liq, buzuq, kesik (o`zbek tili), ach'k, son I uchgan, ulek-o`lgan, tishek, jabis 
(tatar tili), p'z'k-buzuk (chuvash ti i) polek-bo`lak (qakas tili) kabi.

---

-ka, -ga k atkichi bilan yasalgan fe'llashgan sifatlar hozirgi turkiy tillard; I i 
sanokli so`zlarda saklangan: orge-urma (turk tili), govurg`a-qovurma (ozarbayjon 
tili), kapqa-darvoza (qirg`iz tili), tggk'-tutqich (chuvash tili), qovurg`a (o`zbek tili) 
kabi. 
-kan, -ken, - an, -gen ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: chalshkan-ishlayotgan, 
ko`r, n (turk tili), gudurgan-kuturg`an, yargan-jarlik (ozarbayjon til kabi. 
-ksh, -kii -gin, -gin ko`rsatkichli fe'llashgan sifatlar: kachksh-qochqin (turk tg 
1y), cho`pk'n-chopqir (chuvash tili), uchkun (turkman tili), durgun (ozarba) kon 
tili). Bundan tashkdri, kddimgi turkiy tillarda fe'llashgan si gaplarning -l -al:k'ral 
(tatar), gural (turk) -sh, -im:yarsh (ozaroayjon), yarsh (tatar), jaro`sh (qozok), -
mgsh, -mish: o`tmish (o`zbe ;, to`rmo`il (tatar), -o`sh, -in:yulin, toyo`sh (o`zbek, 
ozarbayjon), -an, -en:ote ; kechen (ozarbayjon), -tg, -it, -gg, -tyarto` (tatar), -to`k, -
do`k:bildiq gurk), kalo`k (tatar), -ish, -ish:bukush (ozarbayjon), bato`sh (qirg`iz)
ko`rsatchiklari ham mavjud. Ular yordamida yasalgan fe'llashgan sifatdoshlar 
hozirgi turkiy tillarda sanoqli darajadadir. 
Turkiy xalqlarning taraqqiyoti n; okasida qadimgi fe'llashgan sifatlar hozir. 
sifatdoshlarga ay a bordi. Natijada turkiy tillarda uch zamo- ;i ko`rsatadigan sifatd
s formalari shakllandi. 
1. O`tgan za on sifatdosh shakli s ratida -gan, -gen, -kan, -ken, -mish, -
M1Sh ko`rsi chichlari ishlatiladi. U gan zamon sifatdoshi shaklini yasovchi -g`an 
aff- xi qar bir turkiy T1 ning o`z fonetik qonuniyatiga kdrab qar xil [zonetik
shakllarda i latiladi. Faqat o`g`uz guruh tillarida va x1 vash tilida -an, -yan, -
ap, -uep shaklida ko`llaniladi. Bundan tashqar! o`g`uz gurux, tillarida -mi t shakli 
qam ishlatiladi. 
Masalan, ian (o`zbek), kelgen (qo k„ tuvin), yazgan (tatar), algan (ko`miq), 
barg`an ltoy), pargan (shor), chatxan - yotgan (xakas), yazmmsh (ozarbayjon), pin 
4YSh (gagauz) kabi. 
2. Hrzirgi 1mon sifatdoshi -i, -y, -(i) b affikslari bilan yasalgan 
ravishdoshlarga yo an, turgan ko`makchi fe'llarini ko`shish bilan yasaladi. 
Masalan: taralayotgan, yelib kelayotgan (o`zbek), almayvatkan, kelmayvatkan 
(uyg`ur), baratirgan, qiyatirgan (qoraqalpoq), ala torgan, o`qiy topgan (boshqnrd), 
aga torgan, jiberele torgan (tatar) kabi. 
Bu misollardan ko`rinadiki, mazkur o`rinlarda -yotgan, -vatkan, -atfgan kabi 
shakllarda kelgan yotmoq kumakchi fe'li o`zining mustaqil lsksik ma'nosini qamda 
ko`makchi fe'llik xususiyatini butunlay yo`qrtib, hozirgi zamon ma'nosini 
ifodalovchi affiksga aylangan. 
Hozirgi turkiy tillarda sifatdoshning hozirgi-kelasi zamon shakli ham mavjud. 
Bu shakl fe'l o`zaklariga -adigan, -ydigan, -edigan, -et1n, -YT1N affikslarini 
ko`shish bilan yasaladi. Bu shakllar hozirgi ozarbayjon, gagauz, turk, turkman, 
tuvin, hakas, chuvash gillarida kam ishlatiladi, boshqalarida max,suldor. Masalan, 
keladigan, kelmaydigan (o`zbek), kelid1gan, kelzdigan (uyg`ur), keleT1N, 
kelmeyt1n (qozoq), keletugin, kelmeytug`sh (qoraqalpok) kabi. 
3. Kelasi zamon sifatdoshi fe'l o`zaklariga -ar, -ajar, -yajak, -gur, -g`ur, -gusi, 
-g`usi, -asi, -moqchi shakllarini ko`shish bilan yasaladi. 
Masalan: alar, kelar, ishlar, olmoqchi (o`zbek), oqar, ishlzr, alar ko`rgur 

---

(uyg`ur), alar, keler, almaqshm (qozoq, qoraqalpoq) kabi. 
Kelasi zamon shakli sifatida -(a) r affiksi asosiy fs'l shakllaridan biri bo`lib 
x,isoblanadi (-r, -ar, -er, -ur, -nr, -ir) kabi. Boshqa shakllar esa, xdmma turkiy 
tillarda bir tekis ishlatilmaydi. 
Turkiy tillarda ravishdosh. Hozirgi turkiy tillarda ravishdosh shaklining 
ko`llanishidagi kabi ma'no ifodalashida ham o`zaro farqpanadilar. Turkiy tillarda 
ravishdosh shakllarini yasash uchun -sh, -ip, -b, -ibon, -a, -y, -ganda, -anda, -
gancha, -g`ancha, -gincha, -g`uncha, -alm, -kalm, -kdli, -gali, -g`ani, -kanln, -
dshcha, -dikcha, -gach, -g`ach, -araq, -an affikslari ko`llaniladi. 
Ravishdoshning -sh, -ip shakli chuvash tilidan boshqa qadimgi va qozirg`i 
turkiy tillarning barchasida mavjud. Masalan, alp (tatar), alyu (ozarbayjon), alsh 
(qirg`iz), alsh (turk, turkman, ko`mik, gagauz, qaraim, qozok, oltoy) kabi. 
Ravishdosh shakli yasovchi -gani, -gali, -gancha, -kalt, -kdli, -kanli shakllari 
mavjud bo`lib, tarixiy taraqqiyot jarayonida ularning shaklida xdm, ma'nosida ham 
ma'lum o`zgarishlar sodir bo`lgan. 
Ma'lumki, qadimgi turkiy tillarda fs'lga -ge affikchi ko`shilib yasaluvchi bilge 
tipidagi sifatdosh shakli mavjud bo`lgan. Bu shakl dastlabki davrlarda predikativ, 
atributiv funktsiyalarda kelg`an va ot o`rnida ko`llangan. Keyinchalik uning 
predikativ funktsiyasi rivojlanib, ravishdosh yasovchi -aG`n ko`shilgan, unga 
nominativ shakli -l1 ko`shilgan va -ganli, -kanli (-gali, -kali) shakliga aylangan. 
Turkologik adabiyotlarda ko`rsatilishicha, ravishdosh yasovchi -gali, -g`ali 
affiksi tarixan fe'lning funktsional-grammatik shaklini yasovchy -ganli, -genli 
ko`shma affiksidan kelib chiqkan, ya'ni u tarixan -ganli, - 
galli, -gali, -geli va -ganli, -ganni, -gani, -gini tarzsh! 1 shakllangan (10:471). 
Hozirgi turkiy tillarda -gani, - -gali shakllarining parallel ravishda bir xil 
ma'noda ishlatilishi va ularning o`z grammatik xususiyatlariga ko`ra o`zaro 
o`xshashligi -gali va -g`ani affiksli ravishdoshlarning bir manbadan, ya'ni -ganli 
shaklidan kelib chiqqanligi qaqidagi gopotezaning xdqiqatga yaqinligini ko`rsatadi 
(30:243; 20:161). Hozirgi ko`mik, no`g`oy va qorachoy-bolqar tillarida -gali, -gani 
shakllari bilan bir qatorda ravishdoshning -ganli, -genli shakllari ham ishlatiladi 
(23:325-326). Mazkur turkiy tillarda bu shakllar hozirgi qoraqalpok, xdkas, oltoy, 
turk va boshkd turkiy tillarda! i -gali, -gani ravishdosh shakllariga o`xshab payt 
ma'nosini anglatib ksladi (18:242; 7:53). Masalan: ayshga kelgesi (oltoy), uborka 
boshlangashsh, sengelgenli (kumiq), shmqkdli (qoraqalpok), toybozar bolg`alm 
(qozoq). 
Ravishdoshning -gancha shakli hozirgi yokut, chuvash til. aridan boshqa 
barcha turkiy tillarda turli fonetik variantlarda ko`llaniladi. 
Hozirgi turkiy tillarda -gancha affiksi evolyutsion rivojlanish davrini 
o`tayotganligidan qar xil fonetik ko`rinishlarda uchraydi. Masalan, o`zbek tilida -
gancha, -guncha, -gicha; uyg`ur tilida -gencha, -gunche, -g`iche; qozoq tilida va 
qorakdlpoq tilida -gansha, -genshe; ozarbayjon tilida -yshcha, -shcha kabi 
shakllarda ishlatiladi. 
Hozirgi turkiy tillarda ko`p uchraydigan ravishdosh shakllaridan biri -gancha 
shakli bo`lib, u egalik ko`shimchalari bilan birga ishlatilishiga ko`ra boshkd 
ravishdosh shakllaridan farklanib turadi. 

---

Xullas, turkiy tillardagi -mp, -ip, -a, -e ravishdosh shakllari qadimgi turkiy 
bobotil bilan bog`liq bo`lib, qolganlari fe'llashgan otlarning kelishik shakllari bilan 
aloqador va tillar taraqqiyotining keyingi davriga tegishlidir. 
Turkiy tillarda harakat nomlari. Hozirgi turkiy tillarda harakat nomlari otlar I 
1bi ko`plik, egalik va kelishik ko`shimchalari bilan turlansa qam, ular t bo`lib 
qolmaydi. Bular fe'lning funktsional shakllari bo`lganligidan na gapga egalik va 
kelishik ko`shimchalarini olib turlanadi. Ko`makchila) na boshkd yordamchi 
so`zlar bilan birga kelib, gapda ega, kesim, to`ldiruvch aniklovchi va qol 
vazifalarini bajaradi. 
Harakat nomlari fe'llikning asosiy gramma k x,am semantik belgilarini 
o`zlarida saqpaydi. Shuning uchun bularni otlarga o`xshab, so`z o`zgartiruvchi 
affikslarni qabul qila olishlariga va gapda ot bajaradigan sintaktik funktsiyalarda 
kela olishliklariga qaramay, ot turkumiga kiritib bo`lmaydi. 
Harakat nomlarini fe'ldan yasalgan otlar (bilim, ekin, ko`rgazma, sevgi, 
surgich, sevinch, qiyma, kuchoq, botqoq, chiqit) va sifatlar (ochiq, o`tkir, keskin, 
boshlang`ich, yopishqoq, erinchoq, bo`yama) bilan qiyos qilib ko`rsak, ularning 
fe'l shakli ekanligi yana ham yaqkrlroq ko`zga tashlanadi. 
Fe'ldan yasalgan otlar xdrakat nomlariga o`xshash ish-xarakat tasavvurini 
emas, balki iredmet tasavvurini ifoda qiladi. Fe'ldan yasalgan ot va sifatlar 
o`zlarida fe'llik xususiyatlarini batamom yo`qotib, ooshqa turkumlarga ko`chib 
o`tgan so`zlardir. 
Turkiy tillarda harakat nomlari kuyidagi shakllar bilan yasaladi: 
1. Hozirgi turkiy tillar ichida xarakat nomining -yasalgan shakli o`zbek va uyg`ur tillari uchui xarakterlidir. Hozirgi qozoq,
qoraqalpoq va boshqa qipchoq tillarida bu ishkl kam ishlatiladi. Bu shaklning
xarakterli xususiyatlaridan or^ri shuki, qozirgi o`zbek va uyg`ur tillarida gapda 
tutgan o`rniga qarab qarakag nomi (xat yozishdan qochadi; gap axlokli
bo`lishda), infinitiv (yozish kerak, kelishga boshladi) ma'nosida ishlatiladi.
Shuning uchun -(i)sh shakli qarakat nomi ba'zan ot (o`ynash, urush, o`qish,
bildirish, kurilish, ko`rinish) va ba'zan sifat (tanish odam, o`xshash narsa) o`rnida 
kelshpi mumkin. 
2. Harakat nomining -va boshqa kdpchoq tillariga xos bo`lib, o`zbek adabiy tilida -(i)sh orqali yasalgan 
shaklga nisbatan kam ko`llaniladi. 
Harakat nomining -uG`v shakli tarixiy jiqatdan juda qadimgidir. Turkiy 
tillarga oid adabiyotlarda ko`rsatilishicha, -uG`v affiksining fonetik taraqk>1yoti 
kuyidagicha bo`lgai: -(y)g, -(i)g, -g`u, -gu -uv -uu -u (10:71). 
Masalan, o`zbek tilida yozuv, o`kuv; qozoq tilida jazu, oku: qoraqalpoqtilida 
jazmu, oqmu; qirg`iztilida jazuu, okuu kabilar. 
Harakat nomining ~(U)V shaklida qam -mok, orkali yasalgan shaklga 
nisbatan otlik belgisi kuchli. Shuning uchun ularni ot o`rnida kelishiki uchratish 
mumkin: saylov, tergov, o`lchov, siylov, yaylov kabi. Hozirgi qozoq, qoraqalpoqva 
qirg`iz tillarida sifat o`rnida kelishi x,am mumkin. Masalan, qozoq tilida maqtau 
soz, qirau korpe, takau auel - yaqin ovul; qoraqalpoqtilida maqtau soz, qirau korpe, 
takau auil. 

---

3 HrzirGI turkiy tillarda x,arakat nomining -gu, -g`u, -ku, ku, -gi orqali 
yasalgan shakli kam darajada bo`lsa xam o`zbek, uyg`ur, qozok^ qoraqalpoq, tatar, 
boshqird tillarida ishlatiladi. Masalan. uyg`ur tilida alg`u, bashlig`u, tapku, 
ishlig`u; o`zbek tilida ketchi, ko`rsatchi. ko`rchi, qozoqtilida alg`m, bastag`m, 
tapqm, ketku; qoraqalpoqtilida alg`i, gapq!. islegi, ketki kabilar. 
4. X,arakat nomining -moq orqali yasalgan shakli ozarbayjon, gurk. turkman, 
o`zbek, uyg`ur, qozoq, qoraqalpoq va gagauz tillarida maqsuldor ishlatiladi. 
Hozirgi turkiy tillarda harakat nomining bu shakli o`zining morfologik xususiyati 
jiqatidan qar xil. Masalan, o`zbek, uyg`ur, qozoq tillarida bu shakl bilan yasalg`an 
qarakat nomlari ko`plik. '^galik, kelishik ko`shimchalari bilan ishlatilsa, 
ozarbayjon, turk tillarida faqat kelishik ko`shimchalari bilangina uchraydi. 
Hozirgi o`zbek tilida x,arakat nomining bu shakli fe'l o`zagiga -moq tarzida 
ko`shiladi: olmoq, kelmoq. Boshqa turkiy tillarda u har xil fonetik variantlarga 
ega. Masalan, uyg`ur tilida almak, kelmek; qozoq tilida almak, kelmek; ketpek, 
sezbek; qoraqdlpoq ti sha almak, aytpak, jazbak, kelmek, ketpek, jetkizbek kabi. 
Lekin xrzi gi ko`miq, turk va qrim-tatar tillarida bu shakl -ma bo`lishsiz affiksi 
shlan ishlatiladi: satmaq-satmamaq, yatmaq-yatmamaq kabi. 
Tatar va boshqird tillarida harakat nomining -! ->ga, -erga shakllari mavjud: 
yaz'rga, alrga kabi. 
Chuvash tilida infinitivning kelasi zamon sha; 1I -as, -es affiksi bilan 
yasaladi: Piren men t'vas? Nima qilishimiz ker k? 
Ba'zi turkiy tillarda maqsadli infinitivni g -gali shakli bor. Masalan, o`zbek 
tilida: Suv ichgali chiqib ketdi. Qozoqtilida: Soyleskele keldem. Uyg`ur tilida: 
Korgili keldim. Kdfg`iz tilida: -gali shakli o`rnida -gani ko`llaniladi: oqugani 
keldim kabi. 
Hozirgi turkiy tillar harakat nomining -ganlik, -diganlik, -yotganlik, -(a)jaklik, 
-(a)rlik, -maslik, -(i)shlik, -moqpik kabi murakkab shakllari qam uchraydi. 
Xullas, qarakat nomi shakllarining -ganlik, -yotganlik, -diganlik, -(a)jaklik 
affikslari orqali yasalganlari zamon ma'nosiga ega bo`lishlari bilan harakat 
nomining -iG`sh, -(u)v, -moq, -moqpik, -(i)shlik, -maslik affikslari yordami bilan 
yasalgan shakllaridan farqyaanadilar.