Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi. Mustamlakachilik idora usulining joriy etilishi

1916-yil xalq qo’zg’oloni. Birinchi jahon urushi unda ishtirok etayotgan Rossiya imperiyasini tobora holdan toydirmoqda edi. O’n minglab askarlar jangda qurbon bo’ldilar. Talvasaga tushgan Rossiya Oliy Bosh qo’mondonlik shtabi harbiy vazirlikdan «armiya ehtiyojlari uchun salmoqli miqdorda kuch ajratishni» zudlik bilan talab qildi. Bu kuchni harbiy vazirlik mustamlakalardan to’plashga umid bog’ladi. Natijada Rossiya imperatori Nikolay II 1916-yil 25-iyunda Turkiston, Sibir va Kavkazdagi 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkaklarni front orqasidagi xizmatlar uchun safarbar qilish to’g’risida farmon chiqardi.

Turkiston general-gubernatoriga zudlik bilan farmonni amalga oshirish buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 38 ming, Farg’ona zimmasiga 50 ming kishi yuborish majburiyati yuklandi. O’lkada safarbar qilinuvchilarning ro’yxatlari tuzila boshlandi. Xalq bu tadbirga «mardikorlikka» olish deb nom berdi. Mahalliy ma’muriyat mardikorlikka chaqirishni boylik orttirish vositasiga aylantirdi. Boylarning o’g’li pul bilan qutulib qolar, kambag’al oilalar esa yolg’iz o’g’ildan, boquvchisidan ayrilar edi. Bu hol xalqning kuchli noroziligiga olib keldi. Petrograddan ba’zi tabaqadagilar tovon evaziga mardikorlikdan ozod qilinishi mumkinligi to’g’risida qo’shimcha ko’rsatmalar etib kelganidan keyin xalq noroziligi qo’zg’olonga aylanib bordi.

4-iyulda Xo’jand shahrida norozilik namoyishi boshlanib ketdi. Unda dehqonlar, mardikorlar,podshoakorlar, ayollar - jami 3000 dan ortiq kishi qatnashib, namoyish «Mardikor bermaymiz!» shiori ostida o’tdi. Politsiya namoyishni bostirishga kirishdi, ular ustiga tosh yog’ildi. Harbiy qismdan soldatlar etib kelib politsiyachilar bilan birgalikda namoyishni bostirdi, ikki kishi o’ldi, bir kishi yarador bo’ldi. Xo’jand voqeasi haqidagi xabar butun Turkistonga yoyildi. 5-iyulda Samarqand uezdining Urgut qishlog’ida g’azabga kelgan 2000 kishilik dehqonlar volost boshqaruvining mahkamasi oldiga to’plandi. Mahkama xodimlari kaltaklandi. O’sha kuni Samarqand uezdining Siyob, Mahalla, Xo’ja Ahror va Angar volostlarida ham namoyishlar bo’lib o’tdi.

11-iyulda Toshkentda katta g’alayon boshlanib ketdi. Hunarmandlar, ishchilar, shahar kambag’allari va shahar atrofidagi dehqonlar Beshyog’ochdagi politsiya boshqarmasi tomon yo’l oldilar. Bu yerda qo’g’olonchilarning katta guruhi to’plandi. Namoyishchilar «bolalarimizni bergandan ko’ra o’zimiz o’lganimiz yaxshiroq, podsho o’lib ketsin» deya-maydonni larzaga keltirib qichqirdilar. Mahalliy aholi faollaridan Yo’lchi Ibrohimov (ko’nchi), G’ulom Kamolov (g’isht teruvchi), ishchi ayol Zuhrabibi Musaeva va boshqalar xalqni podshoh hukumatiga qarshi qat’iy kurash boshlashga da’vat etdilar. «Ur, politsiyachilarni!» degan qichqiriqlar bilan boshqarmaga hujum qildilar. Qamal va otishma boshlanganidan bir soat keyin yordamga jazo qo’shini etib keldi. Kazak qismlari 5 kishini otib o’ldirishdi, 15 kishi yarador bo’ldi.

Qo’zg’olonning faol ishtirokchisi Zuhrabibi ham kurashning oldingi safidagi to’qnashuvda tosh otayotib halok bo’ldi. Qo’zg’olonchilar chekinishdi. Sal keyinroq yana chinakam jang boshlanib ketdi. Endi podshoh askarlari chekinishga majbur bo’ldilar, ular boshqarma ichiga kirib olib, barrikada qurib himoyalandilar. Podpolkovnik Savitskiy boshliq jazo otryadi, uning ketidan kelgan general Galkin kuchlari jangga kirib qo’zg’olonni bostirishga erishdilar. Toshkent atrofidagi qishloqlarda dehqonlarning g’alayonlari politsiya va qo’shinlar bilan to’qnashuvga aylandi. Bunday to’qnashuvlar 12-iyulda Yangibozor, To’ytepa qishloqlarida, 14-iyulda Troitsk, Xonobod va Pskent qishloqlarida ham bo’lib o’tdi.

Noroziliklar Rossiyaning asosiy paxtakor rayoniga aylantirilgan Farg’ona vodiysida tobora kuchaya boshladi. G’alayonlar Qo’qon shahri, Kattaqo’rg’on, Rishton, Ganjiravon qishloqlarida ham bo’lib o’tdi. Ularning barchasi ayovsiz bostirildi.

9-iyul kuni Andijon jome masjidida podshoh farmoni o’qib eshittirildi. Aholi yashin tezligida-maydonni to’ldirdi. Xalq «hozir hamma mingboshilar va amaldorlarning boshini kesib tashlaymiz va mol-mulkini yer bilan yakson qilamiz», deb tahdid solib, safarbarlikni bekor qilishni talab etishdi. Politsiya va kazaklarga hujum boshlandi. Jazolovchilar qo’zg’olonchilarga o’t ochib 3 kishini o’ldirib, 12 kishini yarador qildilar.

Skobelev uezdida xalq g’alayonlari 10-iyul yakshanba kuni eski Marg’ilondagi chiqishlar bilan boshlandi. To’plangan kishilar soni 25 mingtagacha etgan. Qattiq to’qnashuvda ikki mirshab o’ldirilgan, bir necha oqsoqol kaltaklangan. Xalq bilan yomon munosabatda bo’lgan boylar ham o’ldirilgan. Boylarning uylari va ma’muriy binolar vayron qilinib, podsho rasmi yirtilib, oyoq ostiga tashlangan. Bu yerga jazo polki etib kelib qo’zg’olonchilarga qarshi o’t ochib, 63 kishini o’ldirib, ko’pchilikni yarador qilganlar.

1916-yildagi qo’zg’olonning eng kuchli nuqtasi Jizzax qo’zg’oloni bo’ldi. Jizzax shahri aholisi 13-iyul kuni safarbarlikka chaqirilganlar ro’yxatini talab qilib oqsoqol va mingboshi mahkamasiga to’plandilar. Oqsoqolni o’ldirib, mingboshi mahkamasini vayron qildilar, ro’yxatni topib olib yondirib tashladilar. Nazir Hoji eshon Jizzax beki deb e’lon qilinadi. Qo’zg’olonni bostirishga etib kelgan jazo otryadi katta zarbaga uchradi. Qo’zg’olonchilar safi kengayib bordi. Nazir Hoji eshon boshchiligida qo’zg’olonchilar yangi shaharga tomon yurdilar. Jazo otryadi bilan qo’zg’olonchilar o’rtasida bo’lgan to’qnashuvda ikkala tomondan ham qurbonlar bo’ldi. Qo’zg’olonchilar telefon simlarini uzib, neftli baklarni yondirib, binolarni vayron qildilar. Lomakino bekatida temir yo’l ko’prigi, relslar buzib tashlandi. Obruchevo, Kurapotkino, Rostovtsovo temir yo’l bekatlari ham vayron qilindi, 6 ta temir yo’l ko’prigi buzib tashlandi. Abdurahmon jevachi boshchiligidagi kuchlarning Bog’don volostida ham g’alayonlari boshlanib, Jizzax tomon yuradilar. 21-iyul kuni Jizzax yaqinidagi Qili deb atalgan manzilda qo’zg’olonchilar bilan jazo otryadi o’rtasida to’qnashuv sodir bo’ladi. Pulemyotdan o’qqa tutilgach qo’zg’olonchilar engiladi. Abdurahmon jevachi, Nazir Hoji eshonlar qo’lga olinadi, o’lim jazosiga hukm qilinadi.

Turkiston general-gubernatori Jizzax qo’zg’olonini bostirish uchun polkovnik Ivanov boshchiligida oltita to’pi bor 13 ta rota askar, 300 kishilik kazak otryadi, 2 ta artileriya qismi va 3 rota sapyorlarni safarbar etadi. Jazo otryadi qo’zg’olonni shafqatsizlarcha bostirdi. Omon qolgan Jizzax aholisi jazirama cho’lga haydaladi. Jizzax ishi bo’yicha 1000 kishi hibsga olindi, 151 kishi sud qilinib turli muddatlarga qamaldi.

1916-yilgi qo’zg’olon butun Turkistonga yoyildi, dehqonlar va kambag’allar qo’zg’olonni harakatga keltiruvchi asosiy kuch bo’ldi. Qo’zg’olon bostirilgan bo’lsada, mustamlakachilar ham anchagina kuchlaridan ajraldilar. Shuning uchun ham 1916-yil 13-dekabrda IV Davlat Dumasida so’zga chiqqan A.F. Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir front - Turkiston fronti qo’shildi», - deb vaziyatga jiddiy va xolis baho bergan edi.

General-gubernator imperatorga yo’llagan mutlaqo maxfiy axborotida 97 rus askari o’ldirilib, 86 tasi yarador bo’lganini va 76 askar bedarak yo’qolganini, 7 rus amaldori, rus aholisidan 2325 kishi o’ldirilib, 1384 kishi bedarak yo’qolganini yozgan. Ammo u Turkiston frontida o’z talofatini aniq yozgani holda vahshiyona o’ldirilgan o’n minglab mahalliy aholi hisobini bermaydi.

Qo’zg’olon o’lkadagi Rossiya imperiyasi mustamlakachilik tizimining tagi bo’sh zaminda ekanligi va uning ustunlari qimirlay boshlaganini hamda Turkiston xalqlarining vatanparvarligi, g’ururi so’nmaganligini namoyon etdi.
4.Turkistonda jadidlar harakatining vujudga kelishi, ularning islohotchilik faoliyati
Turkistonda o’rnatilgan mustamlakachilik zulmi XIX asr oxiri XX asr boshlarida yanada kuchaydi. Podshoizm iqtisodiy jihatdan mahalliy xalqni talash, ezish bilan birga, ularni jaholatda, savodsizlikda tutib turish, ma’naviy qashshoqlantirishga intilar edi. Mustamlakachilar shu maqsadda o’lkaga chinovniklar, harbiylar, bankirlar, savdo-sanoatchilar, muhandis-texniklar, ruhoniylar, ilmiy kuchlar, ishchilar, mujiklardan iborat malaylarini safarbar etgan edi. Zolimlar qanchalik urinmasin, mahalliy aholining hurlik, ozodlik uchun intilishini so’ndirolmadi, milliy ozodlik harakati kuchayib bordi. Tarixiy vaziyat millat ravnaqini o’ylovchi ziyolilar, mahalliy burjuaziya vakillari, ulamolar orasidan xalqni uyg’otish, milliy ongini oshirish, birlashtirish uchun kurashuvchi kuchlarni tayyorlab etishtirdi.

Sharq bilan G’arbni taqqoslab musulmonlar va turkiylar dunyosi, xususan Rossiya tasarrufiga olingan musulmonlarning jahon taraqqiyotidan uzilib qolayotganini qrim-tatar farzandi Ismoil Gaspirali (1851-1914) birinchi bo’lib angladi. U turkiy xalqlardagi jaholatni yo’q qilish, ma’naviyat-ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlar darajasiga ko’tarilish harakatini boshlab berdi. Ismoil Gaspirali maorifni isloh qilish, maktablarda dunyoviy fanlarni o’qitish masalasini ko’tardi. U 1884-yilda Qrimdagi Boqchasaroy shahrida jadid maktabiga asos soldi.

«Jadid» arabcha so’z bo’lib «yangi» degan ma’noni bildiradi. U o’zi tashkil etgan maktab o’quvchilari uchun o’quv dasturi tuzdi va darsliklar yozdi. U 40 kun ichida 12 o’quvchining savodini chiqarib, tezda shuhrat qozondi. «Tarjimon» gazetasini chiqarib, o’z g’oyalarini yoydi. 1888-yilda «Rahbari muallimin yoki muallimlarga yo’ldosh» kitobini nashr etib, jadid maktablarining qurilishi, dars o’tish mazmuni, jihozlanishi, sinov va imtihonlar olish usullarini bayon etib berdi.

Ismoil Gaspirali g’oyalari Turkistonga ham kirib keldi. 1893-yilda U Turkistonga kelib, ilg’or ziyolilar bilan uchrashdi, Buxoro amiri huzurida bo’lib bitta jadid maktabi ochishga rozilik oldi. Turkistonlik ziyolilar jadidchilikni yoqlab maorifni isloh qilish, «Usuli jadid» maktablarini tashkil etishga kirishdilar. 1898-yilda Qo’qonda Salohiddin domla, 1899-yilda Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori jadid maktabiga asos soldilar. 1903-yilda Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktablari faoliyat ko’rsatdi.

Turkiston jadidlariga Mahmudxo’ja Behbudiy, Abduqodir Shakuriy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy va boshqa o’nlab milliy ziyolilar rahnamolik qildilar. Ular dastlab maorifni isloh qilish yo’lidan bordilar. «Usuli jadid» maktablari tarmog’i kengayib bordi, ularda diniy ta’limot bilan birga tibbiyot, hikmat, kimyo, nujum, handasa kabi dunyoviy bilimlar o’rgatildi, savod chiqarish tezlashtirildi.

Talabalarga Turkiston, turkiylar tarixini o’rgatishga alohida e’tibor berildiki, bu ularning milliy ongini uyg’otishga, jamiyatni etnik jihatdan birlashtirishga xizmat qilardi. M.Behbudiyning «O’z urug’ining otini bilmagan, etti otasini tanimagan qul-manqurtdir» degan so’zlari talabalarni milliy o’zligini anglashga chaqirar edi. Munavvar qorining «Adibi avval», «Adibi soniy», M.Behbudiyning «Kitobatul atfol», «Bolalar maktubi», «Muxtasari tarixi islom», «Jug’rofiya», A.Avloniyning «Adabiyot», «Birinchi muallim», «Turkiy guliston», «Maktab gulistoni» kabi darsliklari milliy maktab va milliy tarbiyani yuqori saviyaga ko’tarishga xizmat qildi. Jadid maktablarida har tomonlama bilimli, ma’naviy etuk, o’z xalqining tarixini va dunyo ishlarini yaxshi o’zlashtirgan kadrlar tayyorlab chiqarildi.

Jadidlar yoshlarni chet ellarga o’qishga yuborish tashabbusi bilan chiqdilar. Boy tabaqaning ilg’or vakillari jadidlarning bu harakatini ma’qullab, tegishli mablag’ bilan ko’maklashdilar. Ko’pgina umidli yoshlar Germaniya, Misr, Turkiya va Rossiyaning markaziy shaharlariga o’qishga yuborildi. 1910-yili Buxoroda mudarris Xoji Rafiy va boshqalar «Bolalar tarbiyasi» xayriya jamiyatini tashkil etib, 1911-yilda 15 ta, 1912-yilda 30 ta talabani Turkiyaga o’qishga jo’natdi. 1909-yilda Munavvar qori tuzgan «Jamiyati xayriya» ham miskin va ojiz talabalarga yordam berar, yoshlarni chet elga o’qishga yuborishga yordamlashar edi.

Jadidlar Turkistonda milliy matbuotga asos soldilar. Munavvar qori 1906-yilda «Xurshid» («Quyosh») jurnalini tashkil etib, unga o’zi muharrirlik qildi. Jurnal xalqning haq-huquqlarini tanishga, milliy uyg’onishga xizmat qildi. Ammo mustamlakachi ma’murlar tezda jurnalni chiqarishni man qildilar. M.Behbudiy 1913-yilda «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqara boshladi. U «Nashriyoti Behbudiya» xususiy nashriyotini, uning huzurida «Kutubxonai Behbudiya»ni tashkil etdi. Gazeta va jurnalda millat va ona yurt dardi, xalqni ma’rifatli qilish, erkinligini ta’minlash masalalariga bag’ishlangan dolzarb maqolalar chop etilardi. Ular Rossiya imperiyasi tasarrufidagi turkiy xalqlarga, Eron, Afg’oniston, Hindiston, Turkiyagacha borib etardi.

Taraqqiyparvar o’zbek ziyolilarining etakchisi Asadullaxo’ja o’g’li Ubaydullaxo’ja 1913-yilda «Taraqqiyparvar» deb nom olgan ziyolilarning firqasini tuzadi va 1914-yilda firqaning «Sadoi Turkiston», «Sadoi Farg’ona» gazetalari chiqariladi. Bu gazetalar sahifalarida e’lon qilingan maqolalar ommani mustabid tuzumga qarshi qo’zg’atishga xizmat qildi.