Туркий қавмларнинг келиб чиқиши ва ёйилиши режа: Кириш Туркий қавмлар келиб чиқиши

Марказий Осиё маданиятининг ўзига хослиги. 
Марказий Осиёнинг ғарбий ўлкаларидаги туркий қавмларнинг маданий ҳаёти шарқий ҳудуддаги ўлкалар ҳаёт тарзидан баъзи ўзгачаликларга эга эди. Ўрта Осиёдаги этник жараёнларнинг мураккаблиги маданий жараёнга ҳам таъсир этмай қолмади. Шунинг учун бу ҳудуддаги маданий жараёнда бошқа этник гуруҳларнинг маданий жараёни изларини ҳам кўрамиз. Фарғона водийси бу жиҳатдан алоҳида ўлка ҳисобланади.
М.ав. III–II асрларда Тангри тоғидан Фарғонага кўчиш бўлди. Кўчиб келган қавмларнинг катта қисми юэчжилар ва усунлар эди. Юэчжилар икки қисмга бўлинган: катта юэчжилар ва кичик юэчжилар. Ботир тангриқут (Ўғузхон) тор–мор қилган ва Довонга келиб, дахларнинг ерларини босиб олган қавмлар катта юэчжи деб юритилган. Заифлашиб, кичик тўп–тўп бўлиб кетган, жанубий тоғларда ўрнашган қавмларни тангутлар кичик юэчжи деб атаганлар⁴ .
Усун давлати тўғрисида Хитой йилномаларидаги маълумотлар шуни кўрсатадики, Шарқда уларнинг ерлари хунларнинг ерларига туташ бўлган, шимоли–ғарбда Қангли давлати билан, ғарбда Довон давлати билан чегараланган.
Шунингдек, бошқа қабилалар Ўрта Осиёга кўчиши натижасида турли қавмлар маданиятининг бир–бирига қоришганини кўрамиз. Фарғона водийсидаги Исфара, Ширинчой, Тошкент яқинидаги Қовунчи маданияти шундан далолат беради. Тангри тоғларида илгаридан мавжуд бўлган маданият Фарғонада янги маданиятнинг юзага келишига сабаб бўлди, жумладан, ордамларнинг яшаш тарзида, деҳқончилик маданиятида, ишлаб чиқаришда ва ҳ.ларда ўзига хосликлар кузатилади. Одамларнинг турмуш тарзи, яшаш шароити, ясаган буюмлари шундан далолат беради.
Кўк турк давлати ташкил топиши арафасида Фарғона атрофларида кўплаб отлиқ кўчманчилар яшарди. Бу кўчманчилар аста–секин ўтроқлашиб, деҳқончилик қила бошладилар. Чиғирчиқ, Ғулжадан топилган ашёлар деҳқончилик маданияти тўғрисида тасаввур уйғотади.
Кўк турк хоқонлиги давридан бугунгача етиб келган энгноёб маданий ёдгорлик ёзув маданиятидир. Исфара, Андижон, Поп, Бухоро, Қува ва бошқа қатор ҳудудлардан топилган ёзув ёдгорликлари қадим Ўзбекистон халқининг азалдан салоҳиятли бўлганини кўрсатадиган аломатлардир⁵ 
Хулоса
Туркий этник жараёнларни Ашинанинг юксалиши билан боғлиқ тасаввур этиш нотўғри хулосаларга сабаб бўлади. Бундай қараш минглаб чақирим ғарбга томон давомий туркий этник жараёнларни, шу жумладан, Ўрта Осиёдаги қадимий туркий субстратни эътиборга олмасликка олиб келади. Натижада, туркий халқларни яшаб турган ўз маконига шарқдан кириб келган қилиб кўрсатиш учун асос яратишга уриниб келинган.
Турк атамасининг маъносига доир турли фаразлар, талқинлар, этимологик изланишлар маълум. Улар орасида турк атамасини Авестаниниг «тур» лари билан боғлиқ – К қўшимчасини кўплик қўшимчаси деб тушунтириш алоҳида ажралиб туради. Масалан, Д.Е. Еремеев, А.Н. Кононовнинг фикрини ривожлантириб, турк сўзини тюр-к деб иккига бўлади. –К қўшимчасини эса –ғун, -кун қўшимчаларидан қисқарган, дейди. Аммо бу фикрга қўшилиш қийин. Чунки –ғун, -кун шаклларидан – к –га қисқаришни тарихий-фонетик тушунтириш қийин. Бизнингча турк сўзини чиндан ҳам тур+к қисмларига ажратиш мумкин. Лекин морфематик жиҳатдан тур= ўзак қисми аслида негиз бўлиб ту= ўзагидан – р+к қўшилиб ҳосил бўлган сифатдош шаклидир. Бу сўз луғавий маънода «турувчи» бўлиб, ўзига ишончли, кучли, қудратли каби талқиний маънолар ёйилмасига асосдир. Фикримизни ту- ўзагидан феъл негизлари ясалиш қатори – ту-т, ту-з, ту-й, ту-ғ сўзлари билан изоҳлаш мумкин.
Шу муносабат билан турк сўзини изоҳлаш учун келтирилган бошқа фикрларга ҳам тўхтаб ўтиш жоиздир. Масалан, А.Н.Кононов турк сўзини тўр сўзи билан боғлаб «ҳурматга сазоворлар учун юқоридаги ўрин», «ўчоқ олдидаги ҳурматга лойиқ жой», «қонун, қоида, одат» каби талқин қилади. Бу фикрни Д.Айтмуратов қўллаб қувватлаган. И.В.Рак эса, турк сўзини хинд-европа тил умумийлиги билан боғлаб ёввойи «хўкиз-тур» орқали изоҳлайди. В.П. Яйленко Енисей кетлари тилида турк сўзи «тоза, покиза» деб тушунтиради. Бу каби талқинларда илмий асосланганликдан кўра фаразий ёндашув таъсири кўпроқ кўринади.

Хулоса

Шундай қилиб, Турк хоқонлиги ўз даврида кенг ҳудуларга ёйилган энг йирик давлат бўлган. Унинг ҳукмдорлари Хитой, Эрон ва Византия билан бўлган муносабатларда узоқ йиллар ўз таъсирини ўтказганлар.

Шу билан биргаликда хоқонлик даври моддий ва маънавий маданияти, унинг нодир намуналари Туронзамин халқларининг тўлақонли турмуш тарзини ўзига хос йўсинда акс эттириб қолмасдан, улар бобокалонларимиз даҳосининг теранлигидан, уларнинг юксак ижодкорлиги, изланувчанлигидан ҳам шаҳодат беради.