Turk xalq adabiyotiga oid terminlar lug‘ati âGÂz-i dâSTÂN

QORAKO‘Z. Turklarning ijtimoiy hayotida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan an’anaviy tomosha turlaridan biri Soya o‘yini bo‘lgan ushbu teatrning bosh qahramoni Qorako‘z obrazi johil xalq, Hojivot obrazi esa ziyoli va ma’rifatli inson qiyofasida gavdalanadi. Unda oq parda ortidan chiroq tushirilib, shu orqali tomosha qo‘yiladi. Bu o‘yinning tarixiy ildizlari va Qorako‘z va Hojivotning kim bo‘lganliklari to‘g‘risida turlicha qarashlar mavjud. Qorako‘z o‘yini XVII asrdan Usmonlilar hukmronligining so‘nggi davrlariga qadar Turkiyada keng tarqalgan.
Teridan yasalgan qahramonlarning rangli qiyofalari parda ortidan yorug‘lashtilirilgan sahnada ko‘rsatiladigan teatrga “soya o‘yini” deb aytiladi. Qorako‘z o‘yini “xayoliy”, “xayolboz” yoki “Qorako‘zchi” nomi bilan ataladigan inson tomonidan o‘ynatiladigan soya o‘yinidir. O‘yin qahramonlari insonlar, hayvonlar va buyum ko‘rinishida bo‘ladi. Biroq o‘yindagi bosh qahramonlar Qorako‘z va Hojivotdir. Bulardan tashqari, Usmonli Imperiyasida xizmat qilgan amaldorlar ham ishtirok etadi. Qorako‘z tili ham dili ham bir xil bo‘lgan faqir xalq obrazidir. Xalqning sog‘lom fikr va urf-odatlarini aks ettiradi. Jasur va mard Qorako‘z tilanchilik qilmasdan, halol rizq toppish uchun mehnat qiladi. Puli ko‘payganda esa saxiy va qo‘li ochiq; yolg‘onga tez aldanuvchi bolalarcha beg‘ubor. Hojivot soya o‘yinidagi Qorako‘zdan keyingi bosh qahramondir. Hojivot o‘zini foydasini ko‘zlaydigan, ayyor, tegirmonga tushsa butun chiqadigan Usmonli timsolidir. Ikki asosiy bosh qahramondan keyin boshqa epizodik obrazlar ham mavjud: Chelebi, Zenne, Tiryaki, Beberuhu, Matiz (mast), Kulhanbeyi, Tuzsuz Deli Bekir, Bolulu, Tatar, Arab, Arnavut, Yahudi, Armani... Qorako‘z teatri kirish, dialog, fasl va tugallanma qismlaridan dan iborat. Qorako‘zchi qo‘g‘irchoqlarni harakatlantirib, qahramonlarni o‘z ovozi bilan gapirtiradi. Yonida esa qo‘shiq aytuvchi va asbob chaluvchi yordamchilari ham bo‘ladi.

KARAKTER. Hikaye, roman, tiyatro ve destan gibi anlatma esasına bağlı eserlerde diğer kişilere göre "orijinal, belirtili, ayırt edilmiş" olan şahıslar için kullanılan bir terimdir. (Bkz. TİP)