YuSUF SINON ShAYXIY
(1371/1422-23)
Turk adabiyoti tarixida shayx ash-shuaro, ya’ni shoirlarning
shayxi nomi bilan ulug‘langan Yusuf Sinon Garmiyoniy - Shayxiy
Garmiyon (Kutaxya) beyligida 1371 yil dunyoga keldi. Shayxiy
xaqida adabiy manbalarda bizgacha ancha-muncha ma’lumotlar yetib
kelgan. U o‘z yurtida boshlang‘ich ma’lumot olgach, bilim olish
uchun Eronga ketadi va u yerda oftalmologiyani (ko‘z tabibi) chuqur
o‘rganib, malakali tabib bo‘lib yetishadi. Yu. Shayxiy Erondan Edir-
naga kelib 1410 yilgacha sulton Sulaymon saroyida, so‘ngra Bursada
Mehmed I ni (1403-1451) davolaganligi uchun saroy bosh hakimi
lavozimiga erishadi. Yu. Sinon Shayxiy davrining ulug‘ tabiblaridan
bo‘lsa ham uning mashhurligi shoirligi tufayli edi. G‘azallari bilan
tanilgan Shayxiy Sulton Murod II chidan Nizomiy Ganjaviy
“Xamsa”sidan biror dostonni turk tiliga tarjima qilish topshirig‘ini
oladi va “Xisrav va Shirin” dostonini turk tiliga tarjima qiladi. Ma’–
lumki, somoniylar hukmdori bo‘lgan Xusrav Parviz (VII asr) va un-
ing go‘zal, sadoqatli rafiqasi Shirin haqida, adabiyot olamida birinchi
bo‘lib Firdavsiy mashhur “Shohnoma”sida yozgandi. Nizomiy dos-
tonini birinchi marotaba turkiy tilga Oltin O‘rdalik shoir Qutb erkin
tarjima qilgan. 1367 yilda Faxriddin Yoqub ibn Muhammad-Faxr
taxallusli shoir Oydin begining iltimosiga ko‘ra, Nizomiy asarini
usmonli turkchasiga erkin tarjima qiladi. Ammo, Faxriy o‘z dosto-
niga “Shohnomadan” ba’zi boblarni (M; Bahrom Go‘r haqida) ki-
56
ritadi. Yu. Shayxiyning “Xusrav va Shirin” dostoni usmonli turk ti-
lida, shu mavzuda bo‘lgan ikkinchi doston edi.
Shayxiy Sulton Murod II ning buyrug‘iga ko‘ra, Nizomiy
“Xamsa”sining Xusrav va Shirin dostonidan 1000 bayt tarjima qilib,
sultonga taqdim etadi. Mamnun bo‘lgan Murod II shoirga Doquzlar
qishlog‘ini in’om qiladi. Shayxiy Doquzlarga ketayotganda qish-
loqning avvalgi egasi tomonidan uyushtirilgan qaroqchilar hujumiga
uchraydi va o‘zi zo‘rg‘a qochib qutuladi.
Mana shu voqea ta’sirida Shayxiy “Xarnoma” satirik asarini
yozadi. “Xarnoma” turk adabiyoti tarixida yozilgan ilk hajviy asar
bo‘lib, bu doston xaqida birinchi marotaba 1917 yil prof. Fuad
Ko‘prulu ma’lumot bergan. Asar 126 baytdan iborat bo‘lib, ilk 12
bayt tavhid va na’tdir. Podshohga bag‘ishlangan 26 baytlik madhiya
bor. Doston masal shaklida bo‘lib, asosiy mavzu eronlik shoir Amir
Husaynning asaridan olingan bo‘lsa ham, Shayxiy ilk bor yuqori
mansabli shaxslar haqida hajviy gap ayta oldi. Xo‘kizga hasad qilib,
uningdek shoh istab, quloqlaridan ayrilib qolgan eshak haqidagi ma-
sal Shayxiy dostonida ijtimoiy mazmun kasb eta olgan.
Shayxiyga katta shuhrat keltirgan “Xusrav va Shirin” 6944 bay-
tdan iborat bo‘lib, shoir tarjimani to‘liq oxiriga yetkaza olmagan.
Nizomiy dostoniga erkin yondoshgan Shayxiy bu dostonda Xusrav,
Farhod va Shirinlar tomonidan aytilgan 26 g‘azalni kiritgan. Farhod
obrazi ham juda yorqin yaratilgan. Nizomiy “Iskandarnoma”sini er-
kin tarjima qilgan, Ahmadiy asar tilini soddalashtirishga harakat
qilgan bo‘lsa, Shayxiy “Xusrav va Shirin”da aksincha arab, fors
so‘zlaridan ko‘proq foydalanadi. Shayxiyning bir devoni bizgacha
yetib kelgan va devon ikki marotaba nashr qilingan. Devonda 20
qasida, 2 tarkiband, 3 tarjiband, 2 mustahzod, 200 g‘azal bor.
Prof.Ali Nihod Tarlan 1946 yilda devonning birinchi nashrini tayyor-
lagan. Devondagi g‘azallar asosan so‘fiyona ruhda bo‘lib, shoir
o‘zini bir oshiq darvesh deb biladi. Uning nazarida butun dunyo
daftardir, unga gullar bilan sevikli yor tasvirini yozish kerak. “Jon
bulbuli yor yuzini ko‘rmasa g‘amni unutmas, jannat bog‘i ham
ko‘zga qafas ko‘rinadi”.
Shayxiy g‘azallari tasavvufona majozlarga boyligi, badiiy
an’analar mohirona qo‘llanganligi, nafisligi bilan ajralib turadi.
57
Do'stlaringiz bilan baham: |