Turk adabiyoti tarixi xiii-xviii asrlar

ALIMBEKOV A. Turk adabiyoti tarixi (XIII–XVIII asrlar). 
-T.: ToshDShI nashriyoti. 2005. -B.132. 
 
 
 
  
Mas’ul muharrir 
filologiya fanlari doktori, 
 
professor Q. SODIQOV 
 
 
 
 
 
 
 
© Toshkent Davlat sharqshunoslik instituti, 2005
 

---

 
3
KIRISH
    
Tarixi  ming  yillar  bilan  o‘lchanadigan  Sharq  adabiyoti  o‘zining 
boy adabiy merosi bilan jahon adabiyoti tarixida alohida o‘rin tutadi. 
Sharq badiiy olamida turk adabiyotining o‘ziga xos o‘rni bor. Ming 
yillardan  beri  o‘zining  yozuv  tarixiga  ega  Sharqda  turk  adabiyoti 
nisbatan  yoshdir.  Turk  adabiyoti  tarixi  hozirgi  turklarning  ajdodlari 
bo‘lmish turkiy o‘g‘uz qabilalarining XI-XIII asrlarda Kichik Osiyo 
yerlarini zabt etilishidan boshlanadi. 
Tarixiy  manbalardan  ma’lumki,  o‘g‘uz  qabilalari  VI-VIII 
asrlarda Markaziy Osiyoda yashaganlar va muntazam boshqa turkiy 
qabilalar  bilan  aralashish  protsessida  bo‘lgan.  VIII  asrda  O‘rta 
Osiyoda  Sirdaryo  bo‘ylariga  ko‘chib  kelgan  o‘g‘uz  qabilalari  islom 
dinini  qabul  qilgach  XI  asrda  saljuqiylar  sulolasi  boshchiligida 
Kichik Osiyo yerlariga bostirib kiradilar. Bu paytda Kichik Osiyoda 
Vizantiya  hukmronlik  qilardi.  Umuman  turkiy  qabilalar  VIII-X 
asrlardayoq  Kichik  Osiyo  yerlarida  paydo  bo‘lib,  qarluqlar, 
qipchoqlar  Vizantiya  imperiyasiga  qarshi  doimiy  urush  olib 
borganlar. Qabilalardan bir qismi bosib olingan yerlarda joylashar va 
mahalliy aholiga qo‘shilib ketardi ham. XI asrda saljuqiylar sulolasi 
boshchiligidagi  o‘g‘uzlarning  Kichik  Osiyo  territoriyasiga  bostirib 
kirishi  nihoyatda  kuchaydi.  Shunday  qilib
,
  poytaxti  Konstantinopol 
bo‘lgan Kichik Osiyodagi Vizantiya imperiyasi o‘rnida ikkita turkiy 
davlat – poytaxti Sivas shahri, Donishmandiylar davlati (1067-1180) 
poytaxti  Konya  bo‘lgan  Saljuqiylar  davlati  (1077-1307)  paydo 
bo‘ldi. Kichik Osiyoning sharqiy-janubida va markaziy qismida joy-
lashgan  bu  ikki  davlat  XV  asrning  o‘rtalarida  Vizantiya  imperi-
yasining tamoman yemirilishida muhim rol o‘ynadi. 
Turk  yozma  adabiyoti  manbai  xalq  og‘zaki  ijodidirkim,  uning 
ildizi  o‘g‘uzlar  Kichik  Osiyoga  kelgunlaricha  ko‘chmanchi  bo‘lib 
yashagan  yerlariga  borib  taqaladi.  Turk  adabiyoti  boshqa  turkiy 
xalqlar  madaniyati  bilan  o‘zaro  chambarchas  aloqada  paydo  bo‘ldi 
va  shakllandi.  Turkiy  qabilalar  azaldan  bir-biri  bilan  uzviy  aloqada 
bo‘lganlar va umumturkiy bo‘lgan madaniy yodgorliklarni – qadimgi 
turk yozma yodgorliklarini
,
 yaratganlar. Qadimgi turk yozma yodgor-
liklari – O‘rxun-Enasoy (VI-VIII asrlar) yodnomalari bunga misoldir. 
Turkiy  qabilalar  o‘rtasida  o‘zaro  adabiy  aloqalar  bo‘lgan.  Ayrim 
obrazlar,  syujetlar  deyarli  barcha  turkiy  xalqlar  og‘zaki  ijodida 

---

 
4
uchraydi. Keyinchalik har bir xalq adabiyoti ma’lum ijtimoiy-tarixiy 
sharoitda o‘ziga xos rivojlanish yo‘lidan bordi. Mana shu o‘ziga xos-
likni,  har  bir  adabiyotning  taraqqiyot  tendensiyalarini  chuqur 
o‘rganish  adabiyotshunoslikning  vazifalaridandir.  Adabiy  merosga 
bo‘lgan  munosabatga  qarab  turk  adabiyotshunoslarini  ikki  guruhga 
bo‘lish mumkin. 
Birinchi  guruh  olimlari  turk  adabiyotining  boy  adabiy  merosga 
egaligini  ta’kidlab,  hozirgi  zamon  turk  adabiyoti  o‘tmish  adabiy 
an’analariga suyangan holda rivojlanayotganli-gini aytsalar, ikkinchi 
guruh vakillari o‘tmish turk adabiyoti taqlid adabiyotidir, asosan fors 
va  arab  adabiyotiga  taqliddan  boshqa  narsa  emas,  bu  adabiyot  davr 
haqida to‘liq ma’lumot berolmaydi deyishadi va hozirgi adabiyotdagi 
qusurlarni  ham  adabiy  merosning  zaif  tomonlarini  o‘zlashtirishdan 
deb biladilar. 
Jahon  adabiyoti  tarixida  adabiy  merosga  noto‘g‘ri  munosabatda 
bo‘lish juz’iy  hol  emas.  Bir  vaqtlar  eronliklar,  arablar,  hindlar  ham 
o‘z adabiy merosiga shunday munosabatda bo‘lganlar. 
Hozirgi vaqtda adabiy meros turk adabiyotshunoslari va boshqa 
turkologlar tomonidan har tomonlama jiddiy o‘rganilmoqda. 
Turk  adabiyotshunoslari  adabiyot  tarixini  uch  yirik  davrga 
bo‘ladilar: 
1.
 
Turklarning  islom  dinini  qabul  qilgunigacha  bo‘lgan  davr.  X 
asrgacha bo‘lgan bu davr adabiy merosi barcha turkiy xalqlarga 
tegishli deb qarash kerak. 
2.
 
Islom dini qabul qilingandan so‘nggi davr. 
3.
 
Yangi  davr,  ya’ni  g‘arb  adabiyoti  madaniyati  ta’siri  sezila 
boshlagandan keyingi davr. 
Bular  o‘z  navbatida  ijtimoiy  muhitdan  kelib  chiqib  yana  bir 
qancha nom bilan kichikroq davrlarga ajratiladi.  
Islomiyatdan avvalgi adabiyotni ikkiga ajratish mumkin: 
1.
 
Og‘zaki adabiyot 
2.
 
Yozma adabiyot 
Islom  dini  qabul  qilingandan  so‘nggi  turk  adabiyoti  uch  bos-
qichga bo‘lib o‘rganiladi. 
1.
 
O‘tish davri adabiyoti 
2.
 
Xalq adabiyoti 
3.
 
Mumtoz turk adabiyoti 

---

 
5
Yangi, g‘arb adabiyoti va san’ati ta’siri sezila boshlagan uchinchi 
davrni  yaratilgan  asarlar  ruhidan,  umuman
,
  zamon  talabidan  kelib 
chiqib oltiga bo‘lish mumkin: 
1.
 
Tanzimot davri turk adabiyoti; 
2.
 
“Sarvati - funun” adabiyoti; 
3.
 
“Fejri - Ati” adabiyoti; 
4.
 
Milliy adabiyot; 
5.
 
Milliy mujodala davri adabiyoti; 
6.
 
Jumhuriyat davri turk adabiyoti; 
Adabiyotni  davrlashtirishni  nisbiy  tushunish  kerak,  chunki  ikki 
davr o‘rtasiga “xitoy devori” qo‘yib bo‘lmaydi, albatta.  
 Turk  adabiyotshunoslari  turk  xalq  adabiyotini  mazmun 
mohiyatidan kelib chiqib quyidagicha tasniflaydilar. 
1.
 
Anonim turk xalq adabiyoti 
2.
 
Diniy – tasavvufiy turk adabiyoti  
3.
 
Oshiq tarzi turk adabiyoti  
Anonim turk xalq adabiyotining nazmiy shakllari: 
1.
 
Turku 
2.
 
Mani 
3.
 
Ayit (yo‘qlov) 
4.
 
Tekerleme 
5.
 
Bilmeje (topishmoq) 
6.
 
Ninni (alla) 
 
Nasriy shakllar: 
1.
 
Masal (ertak) 
2.
 
Doston 
3.
 
Afsona 
4.
 
Fikra (latifa) 
5.
 
Xalq hikoyasi 
6.
 
Otaso‘zi (maqollar) 
7.
 
An’anaviy xalq tomosha o‘yinlari 
Diniy-tasavvufiy turk adabiyotining nazmiy shakllari: 
1.
 
Ilohiy 
2.
 
Nafas 
3.
 
Nutq 
4.
 
Shatxiye 

---

 
6
5.
 
Davriye 
6.
 
Munojaat 
7.
 
Tavhid 
8.
 
Naat 
9.
 
Mavlud 
Nasriy shakllari: 
1.
 
Futuvvatnoma 
2.
 
G‘azovotnoma 
3.
 
Manoqibnoma 
4.
 
Battolnoma 
Oshiq tarzi turk adabiyotining janrlari: 
1.
 
Koshma 
2.
 
Varshagi 
3.
 
Samoiy 
4.
 
Doston 
5.
 
Go‘zallama 
6.
 
Kochaklama 
7.
 
Tashlama 
Turk  adabiyotining  rivojlanishida  fors,  arab  adabiyotlari-ning 
ta’siri katta bo‘lgan. Shoirlar fors hamda turk tillarida ijod qilganlar. 
Turkiyaga  fors  saroy  adabiyoti  bilan  birga  xalq  og‘zaki  ijodi  ham 
kirib  kelgan.  “Tazkira”  tuzish  ham  turklarga  eron  adabiyotidan 
o‘tgan. 
 Turk  adabiyotini  o‘rganish,  o‘rta  asrlardan  boshlanadi  deyish 
mumkin.  Tanqidiy  qarashlar  ham  bo‘lgan  buningdek  antologiyalar 
turk adabiyoti haqida Yevropada ilmiy adabiyotlar paydo bo‘lishiga 
asos  bo‘ldi.  XVIII  asrning  70-yillarida  Venesiyada  e’lon  qilingan 
turk adabiyoti tarixiga oid kitob va “Turkiyadagi har xil fanlar ahvo-
li” deb nomlangan Abbat Toderining ilmiy ishi, XIX asr boshlarida 
e’lon qilingan Avstraliyalik sharqshunos Hammer Prugshtalning to‘rt 
tomlik “Istoriya osmanskogo izyashnoy slovesnosti” (“Usmonli so‘z 
san’ati tarixi”) kitoblari shular jumlasidandir. 
Hozirgi  kunda  jahon  sharqshunoslari  tomonidan  turk  adabiyoti 
tarixi izchil o‘rganilmoqda. 

---

 
7