|
Ja`miyetlik- ekonomikaliq du`zilistegi o`zgerisler Qaraqalpaqstan bazar ekonomikasina o`tiw jolinda: 1991-jili 31-avgusta O`zbekstan o`z g`a`rezsizligine iye bolg`annan son` ha`m tinish parlamentlik jol menen o`z ma`mleketin rawajlaniwg`a kiristi. Kommunistlik ideologiya u`stemligi biykarlandi. Elimizde haqiyqiy demokratiya, erkinlik ha`m adam huqiqlarin moyinlaw normalari orinlandi. Ma`mleketti basqariwdin` jan`a zamanago`y prezidentlik formasi qa`liplesti. Bank du`zilisi qayta tiklendi. 1992-jili 2-martta O`zbekstan xaliq-araliq huqiqtin` toliq huqiqlari sub`ekti retinde BMSh qa qabil etildi.
Ma`mleketimizde jan`a turmisqa o`tiwdin` ko`p tu`rliligi moyinlanip, ma`mleket qurilis ha`m ekonomikaliq reformanin` bes bag`dari islep shig`ildi.
Ekonomikanin` ideologiyaliq qursawdan azatlig`i. Ekonomikanin` siyasattan u`stin turiwi.
O`tiw da`wirinde ma`mlekettin` bas reformator boliwi.
Nizamnin` u`stemligi, oni moyinlaw. Demokratiyaliq jol menen qabillang`an jan`a konstitutsiya, nizamlardin` so`zsizligi ha`m orinlaniwi.
Xaliqtin` dekmokratiyaliq du`zilisin esapqa alip ha`m ku`shli sotsialliq siyasatti iske asiriw.
Bazar ekonomikasina o`tiw iqtiyatli, basqishpa-basqish, ob`ektivlik ekonomikaliq nizamlardin` talabin esapqa alg`an jag`dayda revolyutsiyaliq sekiriwlersiz ha`m evolyutsiyaliq jol menen ta`miyinlew tiyis.
O`zbekstan respublikasi g`a`rezsizligine erisiwi menen, o`z jan`alaniw ha`m rawajlaniw jolin tan`lap aldi. Basli maqset sotsialliq bag`dardag`i turaqli bazar ekonomikasin, ashiq sirtqi siyasatqa iye bolg`an ku`shli demokratiyaliq huqiqiy ma`mleket ha`m puxaraliq ja`miyetti du`ziw. Bul a`lbette ja`miyelik-ekonomikaliq du`zilisti o`zgertiwge alip keldi. Bazar qatnasiqlarina o`tiw ko`p ukladli ekonomikani ha`m ba`sekiles ortaliqti qa`liplestiriwdin` huqiqiy sho`lkemlestiriw sharayatlarin du`ziwdi talap ette.
O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan g`a`rezsizligi dag`azalaniwdan baslap-aq, bazar ekonomikasina o`tiw baslandi. Bul basqishpa-basqish o`tiwden ibarat bolip, sebebi, bazar ekonomikasina baza tayarlaw ja`ne de barliq bazar mexanizmlerin payda etiw ha`m xaliqtin` psixologiyasin bazar qatnasiqlarina beyimlew kerek boldi. Bazar qatnasiqlarina o`tiw da`wirinde ma`mlekettin` retlewshi bo`limine a`hmiyet berildi. Yag`niy ma`mleket ekonomikaliq jetekshi tarawlarin qollap-quwatladi, isbilermenlik ha`m basqa da bazar mexanizmlerin payda etiwge basshiliq etedi. Usig`an baylanisli bir qatar ilajlar ko`rile basladi. Onda awil xojalig`i, og`an tiyisli qayta islew sanaat tarawlarin rawajlandiriw ha`m bazar ekonomikasi jag`dayinda miynet etetug`in joqari qaniygeligi kadrlar tayarlaw ilajlari edi. 1991-1992-jillari fermer xojaliqlari o`se basladi. 1998-jili 1686 fermer xojaliq shirketler awqami du`zildi. Qaraqalpaqstan joqarg`i ken`esi jer, menshik, dara diyxan xojalig`i, ka`rxanalar, isbilermenlik sirt el investitsiyalari, basqa da bazar qatnasiqlarina arnalg`an nizamlar ha`m qararlar qabil etti. Reformalar ju`rgiziw barisinda Qaraqalpaqstan mu`lkti ma`mleket iyeliginen shig`ariw, menshiklestiriw baslandi, yag`niy menshiktin` ko`p tu`rliligine erisiw na`tiyjesinde xaliq xojalig`inda ko`p tarmaqli ekonomika qaliplese basladiya. Ko`p tarmaqli ekonomikaliq qa`liplesiwinde kishi ka`rxana, kooperativlerdin` u`lesi ayriqsha boldi ha`m olardin` sani o`sti. Sanaatta bir qatar jaqsi o`zgerisler bola basladi. 1995- jili Xojeli qalasinda shiyshe idislar zavodi quralip paydalaniwg`a berildi. 1996- jili Qon`irattag`i «U`rge» gaz sanaati ka`rxanasinda gaz kondensati ha`m ta`biyiy gaz qazip shig`arila basladi. Xaliqtin` ta`biyiy gaz benen ta`miyinlew da`rejesi 83 protsentke jetti. «Qaraqalpaq qurilis» aktsionerlik ja`miyetinde Italiya firmalarinin` joqari sipatli u`skeneleri menen u`skenelengen, jilina 60 min` kv.m. mroamor bloklari ha`m plitalarin islew zavodinda spirt islep shig`aratug`in jan`a tsex qurildi. 1996- jili Qon`irat rayoninda Orayliq Aziyada en` u`lken, jilina 190 min` tonna harqiyli soda islep shig`aratug`in zavod qurilisi baslandi ha`m 2007- jili iske tu`sti.
Suverenlik da`wirde eldegi qiyinshiliqlarg`a qaramastan xaliqtin` sotsialliq jag`dayin to`menletpew ushin tiyisli ilajlar iske asti. Xaliqti sapali awiz suw menen ta`miyinlewge ayriqsha a`hmiyet berildi. Orta Aziyada en` u`lken Tu`ye moyin No`kis suw tarmaqlari iske qosildi ha`m na`tiyjede xaliqti taza ishimlik suw menen ta`miyinlew da`rejesi 59,5 protsentke jetti. Jumissizlardin` sani 1996- jil aqirinda 4,2 min` adamg`a jetti. 1996- jili 16 min` adamg`a jumis orni jaratildi. Bul jag`day miynet birjalarinan jumis sorag`an puqaralardi jumis penen ta`miyinlew imkaniyatin berdi. Xaliqtin` jan basina xizmet ko`rsetiw da`rejesi, O`zbekstan Respublikasi ko`rsetkishinen 2,2 ma`rte o`sti.
O`zbekstan prezidenti I.A.Karimov ta`repinen Aral boyi mashqalalarin sheshiw boyinsha bir qansha jumislar islenbekte 1994- jili 11 –yanvar` ku`ni No`kiste Orayliq Aziyanin` bes ma`mleketinin` prezidentleri ha`m de Rossiya federatsiyasinin` wa`killerinin` qatnasiwinda o`tkizilgen ushirasiwda Aralg`a ha`m Aral boyi xalqina a`meliy ja`rdem beriw ma`selesi talqilandi. 1995- jili sentyabr`de No`kiste o`tkizilgen xaliq-araliq konferentsiyada deklaratsiyasi qabillanip ha`m onda pu`tkil du`n`ya ja`miyetshiligi itibari Aral mashqalasina qaratildi.
Qaraqalpaqstannin` xaliq-araliq baylanislari a`dewir rawajlandi. Oni sirt eller menen baylanis boyinsha ministrlik du`zildi. O`zbekstan sirtqi isler ministrliginin` Qaraqalpaqstan bo`limi sho`lkemlestirildi. 1996- jili Qaraqalpaqstan respublikasinin` sirtqi sawdadag`i tiykarg`i sheriklerinin` u`lesi to`mendegishe boldi: Rossiya-11,4, AQSh-14,1, Qubla Koreya- 11,1, Shveytsariya-9,4, Niderlandiya- 7,2% sirt ma`mleketlerge tiykarinan paxta talshig`i ha`m qayta islengen neft o`nimleri shig`arildi. Al sirttan qumsheker, biyday, mashina u`skeneleri, avtomashinalar ha`m basqada u`skeneler alip kelindi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
