Turi: leksiya Tema: 6-Qaraqalpaqstan ǵárezsizlik jillarinda: jámiyetlik, siyasiy-ekonomikaliq hám mádeniy rawajlaniwi. Reje

_______________________________
Suverenli Qaraqalpaqstan respublikasi: 14- dekabr` 1990- jili on ekinshi shaqiriq Qaraqalpaqstan ASSR joqarg`i ken`esinin` gezektegi to`rtinshi sessiyasinda deputatlar respublikaliq ma`mleketlik suvereniteti haqqinda deklaratsiya joybarin dodaladi ha`m oni qabil etti. Suverenlik- bul sirtqi qatnasiqlarda ma`mlekettin` g`a`rezsizligi o`z betinsheligi ha`m ishki islerde u`stinligi. Suveren Qaraqalpaqstan respublikasi menen O`zbekstan respublikasi arasinda o`z-ara qatnasiqlar olar arasinda ten`lik, eki ta`repli sha`rtnamalar ha`m kelisimler tiykarinda quriladi.
Qaraqalpaqstannin` ma`mleketlik suverenitetinin` en a`hmiyetli printsipleri to`mendegilerden ibarat. Respublika du`zilgen sha`rtnamalar tiykarinda O`zbekstan respublikasina iqtiyarli berilgen wa`killiklerden tisqari o`z aymag`inda ma`mleketlik hakimiyatqa toliq iye. O`zinin` ma`mleketlik du`zilisin, ha`kimshilik-aymaqliq jaqtan bo`liniwin, ma`mleketlik hakimiyat, basqariw uyimlari sistemasin, sudti, arbitrajdi du`ziwdi ha`m prokurorli baqlawdi sho`lkemlestiriwdi o`zi belgileydi. Aymaqtag`i o`z biyligindegi ma`selelerdi sheshiwge kelgende Qaraqalpaqstan respublikasinin` konstitutsiyasi (tiykarg`i nizami) ha`m nizamlari joqari turadi. Respublikanin` aymag`i bir pu`tin bolip tabiladi, bo`linbeydi ha`m Qaraqalpaqstan xalqinin` erkin tilegisiz o`zgertiliwi mu`mkin emes. Ol O`zbekstan respublikasinin` quraminan shig`iw huqiqina iye. Qaraqalpaqstan respublikasi suverenli ma`mleket sipatinda pu`tkil xaliq pikirin soraw ju`rgiziw joli menen biliw-refendum ja`riyalaw huqiqina iye. Qaraqalpaqstan respublikasi suveren ma`mleket sipatinda O`zbekstan nizamlarinin`, basqada nizam aktivlerinin` ku`shin ju`rgizbey taslawg`a, protest-bildiriwge haqili, eger olar O`zbekstannin` wa`killiklerinin` sheginen shig`ip ketse, huqiqlarin buzsa, ma`mleketlik o`z nizamin, tanbasin, bayrag`in gimnin ha`m basqalarin belgileydi. Ma`mlekettin` tiykarg`i belgilerinin` biri onin` ma`mleketlik nishanlari, olarsiz hesh bir el toliq ma`mleket statusina ko`terile almaydi.
Qaraqalpaqstan Respublikasinin` tariyxiy ha`m ma`mleketlik o`mirinde 1990-1993 jillari u`lken siyasiy a`hmiyettegi waqiyalar ju`z berdi. 1992-jili 14- dekabr`de Qaraqalpaqstan Respublikasinin` tung`ish bayrag`i onin` joqarg`i ken`esinin` on ekinshi shaqiriq on birinshi sessiyasinda tastiyiqlandi.
Qaraqalpaqstan Respublikasinin` ma`leketlik bayrag`i haqqindag`i nizaminda belgilengenindey, onin` bayrag`i ma`mleketlik suverenitetinin` nishani bolip tabiladi ha`m respublikani xaliq araliq maydanda tanistiradi. Ol ra`smiy delegatsiyalar sirt ellerge sapar etiw payitlarinda, xaliq araliq sho`lkemlerde, konferentsiyalarda, jer ju`zlik ko`rgizbelerde ha`m sport jarislarinda ko`teriledi. Qaraqalpaqstannin` ma`mleketlik bayrag`i a`diwli bolip esaplanadi ha`m oni respublika puxaralari, sonday-aq onda turg`an basqada adamlar hu`rmetlewge minnetli. Og`an til tiygizgenler nizamlar menen belgilengen ta`rtipte juwapkershilikke tartiladi.
Qaraqalpaqstan Respublikasinin` ma`mleketlik belgilerinin` biri gerbi 1993- jili 9-aprel`de qabil etildi. Gerb on ekinshi shaqiriq on ekinshi sessiyasinda qabillandi. Usi sessiyada Qaraqalpaqstan respublikasinin` konstitutsiyasi qabil etildi. Bul ku`n g`alaba xaliqliq bayram dep dag`azalandi. Konstitutsiya kirisiw bo`limi, alti taraw, 25 bap ha`m 116 stat`yadan iabarat. Konstitutsiyada ma`mleketlik suverenitet, nizamnin` u`stemligi, insan huqiqlari, erkinlikleri menen minnetleri, ja`miyettin` ekonomikaliq tiykarlari, ja`miyetlik birlespeler, ha`kimshilik, aymaqliq du`zilis, joqarg`i ken`esi, onin` baslig`i, ministrler ken`esi, sud, prokuratura, saylaw sistemasi ha`m tag`i basqalar nizamlastirildi. Qaraqalpaqstan respublikasinin` joqarg`i ken`esinin` on ekinshi shaqiriq on to`rtinshi sessiyasinda O`zbekstan, Qaraqalpaqstan xaliq shayiri I.Yusupov so`zine talantli kompozitor N.Muha`metdinov muzikasin jazg`an ma`mleketlik gimni ha`m muzikaliq redaktsiyasin qabil etti.
1992- jili No`kis qalasinin` 60 jillig`i ken` tu`rde belgilenip, bul O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan tariyxindag`i en` a`hmiyetli waqiyalardin` biri bolip qaldi. O`zbekstan prezidenti I.A.Karimovtin`, No`kis qalasinin` 60 jillig`i bayraminda «O`zbekstan ta`g`diri- bul Qaraqalpaqstan ta`g`diri, o`zbek xalqinin` ta`gdiri-bul qaraqalpaq xalqinin` keleshegidur» degen so`zleri u`lken a`hmiyetke iye. Elde siyasiy partiyalar ha`m ja`miyetlik siyasiy birlespeler payda boldi. Ha`zir O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstanda xaliq demokratiyaliq partiyasi, watan taraqqiyoti
, adalat, milliy tiklanish, fidokorlar ha`m liberal demokratiyaliq partiyalari bar. Ja`miyetlik siyasiy turmista 1994- jili 26- dekabr`de, 1999 jili 5-dekabr`de, 2004- jili 26- dekabr`de ha`m 2009-jili 27- dekabr`de bolip o`tken O`zbekstan respublikasi oliy ma`jlisine, Qaraqalpaqstan respublikasi joqarg`i ken`esi ha`m jergilikli ken`eslerge saylawlar u`lken siyasiy a`hmiyetke iye boldi. Bul saylawlar xalqimiz tariyxinda birinshi reet ko`p partiyaliliq tiykarinda o`tti. Saylawshilar elimizdin` en` jaqsi azamatlarin xaliq deputatlari etip sayladi.
G`a`rezsizlik na`tiyjesinde xaliq-araliq baylanislar a`dewir rawajlandi. Eldin` sirtqi ekonomikaliq baylanislari boyinsha ministrlik du`zildi. Ja`ne de, O`zbekstan sirtqi isler ministrliginin` Qaraqalpaqstan bo`limi sho`lkemlestirildi. G`a`rezsizlik jillari olar o`z aldina ha`m O`zbekstan delegatsiyasi quraminda sirt ellerdin` ko`plegen ma`mleketlerinde bolip qaytti. Buring`i awqamnin` waqtinda No`kis qalasin ha`m respublikani sirt eller bilay tursin, oraydag`i ayirim ministrlerde bilmeytug`in edi. G`a`rezsizlik sharapati menen Qaraqalpaqstandi du`n`yanin` bir qatar wa`killeri kelip, olar menen birge islesiw boyinsha so`ylesiwler boldi ha`m miratnamalar kelisildi. A`sirese, Aral mashqalalarina baylanisli ko`plegen sirt el ma`mleketlerden wa`killer keldi. A`sirese, 1994, 1995-jillardag`i No`kis qalasindag`i Aral mashqalasi boyinsha xaliq-araliq konferentsiyalar, ja`ne de 1997 jilg`i Qiriq qiz da`stanina arnalg`an xaliq-araliq konferentsiya boldi. Bulardin` barlig`i suverenli jan`a da`wirde Qaraqalpaqstannin` du`n`yag`a tanilip ha`m xaliq-araliq qatnaslarinin` rawajlaniwin ko`rsetedi.