Turi: leksiya Tema: 6-Qaraqalpaqstan ǵárezsizlik jillarinda: jámiyetlik, siyasiy-ekonomikaliq hám mádeniy rawajlaniwi. Reje

Ruwxiy ma`deniyat: Ha`r qanday ma`mlekettin` ullilig`inin` belgileytug`in tiykarg`i faktorlarinin` biri ha`m onin` xalqinin` ruwxiy ma`deniyati bolip esaplanadi. Ha`r qanday ekonomikaliq ham siyasiy dag`darislardin` aldin aliw mu`mkin, biraq ruwxiy jaktan dag`darisqa ushirag`an xaliqtin` sanasin ko`teriw ha`m milliy juwapkershilik sezimin ku`sheytiw ju`da` ko`p mashaqatli waqitta talap etedi. Sonin` ushinda bizin` qaharman xalqimiz en` qiyin jag`daylarda da o`zinin` ruwxiy baylig`in joqari bahaladi ha`m o`zligin aqlap qala aldi.
Respublikamiz xalqinin` g`a`erzsizlikke erisiw menen ha`m bir millettin` ruwxiy baylig`i bolg`an milliy ha`m adamgerishilk qa`diriyatlari qayta tiklendi. Sonin` ushinda O`zbekstan prezidenti I.A.Karimov «g`a`rezsizlikke baylanisli qaraqalpaq xalqi ko`plegen ruwxiy bayliqlarin qayta tiklew mu`mkinshiligine iye boldi. G`a`rezsizlik milliy ma`deniyati ha`m ruwxiyliqti tastiyiqlaw qaraqalpaq xalqinin` klassik shayirlari Berdaqtin`, A`jiniyazdin` do`retiwshilik miyrasin toliq qayta tiklew, olardin` jarqin esteligin ma`n`gilik etiw ushin jol ashti» dep ko`rsetkenindey Qaraqalpaqstan respublikasi xalqi en` qiyin jag`daylarda da o`zinin` ruwxiy baylig`in joqari bahaladi. Watanimizdin` tariyxin teren` u`yreniwge a`hmiyet berildi.
G`a`rezsizlikke eriskenen keyin «qayta quriw» dep atalg`an da`wirdegi jaziqsiz jazalang`an min`lag`an O`zbekstan ha`m Qaraqalpaqstan perzentlerinin` aqlaniwi ha`m xalqimizdin` ruwxiy jaqtan o`siwine u`lken a`hmiyetke iye boldi. Xaliq bilimlendiriwi tarawinda a`dewir jetiskenlikler boldi. Olar jan`a mektepler, oqiw orinlarinin` ashiliwi, olarda jaslarg`a bilim, milliy ruwxiyliq ta`rbiyasi beriliwi menen birge joqarg`i ha`m orta arnawli oqiw orinlarinda belgili professor- oqitiwshilar xaliq xojalig`i ushin tiyisli jas qaniygelerde pida`kerlik miynet etkenligin atap ko`rsetiliwi orinli boladi. Sonin` menen birge ha`zirgi xaliq bilimlendiriw, kadrlar tayarlaw barisi elimizdin` g`a`rezsiz rawajlaniw talabinda juwap bere almay atirg`anlig`i sebepli prezident I.A.Karimov intasi menen respublikada bilimlendiriw, kadrlar tayarlaw bag`darlamasi islep shig`ildi ha`m iske asirildi. 1998- jili orta mektepti 2694 oqiwshi tamamlap, sonnan 941 joqari ha`m arnawli oqiw ornina kirdi.
Qaraqalpaqstannin` ruwxiy turmisindag`i tariyxiy sa`nelerdi belgilew ha`m respublikamizda jasawshi barliq tuwisqan xaliqlardin` bayramina aylandi. 1992- jili 19- dekabr`de Qaraqalpaqstannin` paytaxti No`kis qalasinin` 60 jilg`a tolg`an saltanatli merekesi belgilendi. Bul saltanatli meresim O`zbekstan respublikasinin` prezidenti I.A.Karimovtin` qatnasiwinda o`tkerilip og`an Tu`rkmenstan ha`m Qazaqstan respublikasinin` ra`smiy wa`killeri qatnasti. Bul sa`ne o`zbek, qaraqalpaq xaliqlarinin` birligin ha`m doslig`inin` merekesine aylindi. 1993-jili 23-24-dekabr` ku`nleri Qaraqalpaqstannin` da`slepki paytaxt To`rtku`l qalasinin` 120 jilliq merekesi saltanatli tu`rde belgilendi. O`zinin` du`zilgen waqtinan baslap, qon`silas u`sh wa`layat xaliqlarin elektr energiyasi menen ta`miyinlep kelgen dosliq qalasi Taqiyatas qalasinin` 40 jilliq merekeleri bolip o`tti.
1993-jili 25-29-yanvar` ku`nlerinde Tashkent qalasinda Qaraqalpaqstan respublikasinin` ma`deniyat ku`nleri ashildi. Bul ma`deniyat ku`nlerinde Respublikamizdin` a`debiyat, ko`rkem o`ner sheberleri paytaxtimiz Tashkent qalasinin` ma`mleketlik teatr, u`lken kontsert zallarinda bolip ha`m olar pu`tkil O`zbekstan xaliqlarinin` ma`deniyatin rawajlandiriwg`a u`lken u`les qosti. Usi ma`deniyat ku`nlerine juwap retinde 1993- jildin` 17- noyabrinde Qaraqalpaqstanda to`rt ku`n dawam etken Tashkent qalasinin` ma`deniyat ku`nleri baslandi. Bunday ma`deniyat ku`nlerinin` dosliq ushirasiwlari qon`silas Qazaqstan respublikasinin` Qizil orda wa`layatinda, Tu`rkmenstan respublikasinda o`tkerilip ha`m bu`gingi Qaraqalpaqstan ma`deniyatinin` ko`rkem-o`ner ha`m a`debiyatinin` du`rdanalari Orayliq Aziyadag`i tu`rk tilles xaliqlarg`a ken`nen tanildi.
G`a`rezsizlik ba`rinen de burin xaliq bilimlendiriw tarawinda ayriqsha a`hmyietke iye boldi. Respublikamizda jan`a tiptegi orta arnawli, uliwma bilim beretug`in litseyler, gimnaziyalar ha`m ayirim pa`nlerdi teren`lestirilgen halda oqitilatug`in mektepler rawajlandi. Son`g`i jillari O`zbekstan xaliq bilimlendiriw ministrliginin` aniqlawi boyinsha Qaraqalpaqstan bilimlendiriw tarawi barliq korsetkishlerdin` juwmag`i boyinsha O`zbekstanda joqari oring`a ko`terildi. Qaraqalpaqstanda ilim jan`adan rawajlanbaqta. O`zbekstan ilimler akademiyasinin` Qaraqalpaqstan filiali 1992- jili usi akademiyasinin` bo`limi bolip qayta du`zildi. Bul bo`limde jan`a ilimiy bo`limlerdin` payda boliwi qaraqalpaq alimlarinin` ta`biyat, ja`miyetlik ilimlerdi ja`nede rawajlandiriw xaliq xojalig`i ha`m ma`deniyatin jetilistiriwde salmaqli u`les qosiwg`a mu`mkinshilik berdi. Awil xojaliq ilimler akademiyasinin` Qaraqalpaqstan bo`limi ashildi. Tariyx institutinda ha`m Berdaq atindag`i qaraqalpaq ma`mleketlik universitetinde filologiya tarawi boyinsha kandidatliq ha`m doktorliq dissertatsiyalardi qorg`aw boyinsha qanigelestirilgen ken`eslerdin` du`ziliwi a`hmiyetli na`tiyje berip atir. Respublika alimlari son`g`i jillarda shet el qa`nigeleri menen birge ilimiy izertlewler ju`rgizip atir. Atap aytqanda tariyx, arxeologiya, etnografiya instituti alimlari Avstraliyadag`i Sidney universiteti ha`m frantsuz arxeologlar menen birlikte is alip barip atir. A`sirese son`g`i jillardag`i qaraqalpaq a`debiyatlardag`i tu`rkiy xaliqlar a`debiyati menen baylanistin` ku`sheyiwi du`n`ya xaliqlari a`debiyatina qosilg`an u`les bolip tabiladi. 1997-jili 10-12-sentyabr` ku`nleri No`kis qalasinda qaraqalpaq xaliq da`stani «qiriq qiz» ha`m tu`rkiy tilles xaliqlarinin` folklorin izertlew ma`lerine arnalg`an xaliq araliq ilimiy teoriyaliq konferentsiyasinin` o`tkeriliwi, BMSh tin` Orayliq Aziyadag`i wa`kili Xalid Maliktin`, Kiprden, Tu`rkiyadan, Azertbaydjan, Bashkiriyadan ha`m pu`tkil Orayliq Aziya xaliqlari a`debiyati wa`killerinin` qatnasiwi bu`gingi qaraqalpaq a`debiyatin tu`rkiy xaliqlar du`n`yasina tanitti.
Muzeyler xalqimizdin` milliy miyrasin qasterlewshi ma`deniyat oshag`i bolip tabiladi. Eger, I.V.Savitskiy atindag`i Qaraqalpaq ma`mleketlik ko`rkem o`ner muzeyi ashilg`an waqitta (5-fevral` 1966-jil) tek g`ana 10 min` eksponat bolsa, ol ha`zir 70 min`nan aslam eksponatlar muzey fondinan orin alip ha`m xalqimizdin` ruwxiy du`n`yasin bayitiwg`a xizmet etedi. Bul muzey g`a`rezsizliktin` qisqa da`wiri ishinde tek G`MDA ma`mleketlerinde g`ana emes, al Yaponiya, Yugoslaviya, Ispaniya, Bosniya, Bolgariya, Siriya, Italiya, Avstraliya ha`m basqa ellerinde de tan` qalarliq eksponatlar ko`rgizbesin sho`lkemlestirildi.
1998-jili 9-yanvar`da I.V.Savitskiy atindag`i Qaraqalpaq ma`mleketlik ko`rkem o`ner muzeyinin` Frantsiyada ko`rgizbesin ashiliwi elimizdin` 300 ge shamalas eksponatlarin tanistirdi. Bul jetiskenlik frantsuz baspa so`zinin` ko`rsetkenindey, muzey shig`armasi Orayliq Aziya ko`rkem o`nerinin` tanis emes betlerin aship ha`m XX a`sir baylig`i sipatinda bahalandi. Bul ko`rgizbe O`zbekstan prezidenti I.A.Karimovtin` ha`m Frantsiya Prezidenti J.Shiraktin` qa`wenderliginde sho`lkemlestirildi. 1998 jili 19 dekabr`de Berdaq Qarg`abay ulinin` 170-jilliq ha`m 1999-jili dekabr`de A`jiniyaz Qosibay ulinin` 175 jilliq merekesi pu`tkil O`zbekstan ko`leminde belgilendi. Ha`zirgi jillari ag`artiwshiliq ha`m ko`rkem o`ner o`sti. 1999-jili Qaraqalpaqstanda 468 kitapxana ha`m 199 klub islep turdi. Bulardin` ba`ri xalqimizdi ha`m a`sirese jaslardi ma`na`wiyatli etip ta`rbiyalawda u`lken xizmet etpekte. Qaraqalpaqstandag`i ha`zirgi da`wirdegi o`zgerisler, bir ta`repten totalitar du`zimnin` qulawi, suverenli jan`a respublikanin` o`siw qiyinshiliqlarin, buring`i tar shen`berli klassliq printsiplerden bas tartiwdi, ekinshi jaqtan o`sip rawajlanip atirg`an plyuralizmnin`, menshiktin` ha`m ja`miyetlik-siyasiy du`zilisler menen pikirlerdin` ko`pligi moyinlap rawajlaniwi bolip esaplanadi.