Turaql? soz dizbeklerin oq?t?wd?n ahmiyetli maseleleri

 

2.3.   6 – klassta turaqlı sóz dizbeklerin oqıtıw 

Ana  tili  sabaǵın  úyreniw  arqalı  oqıwshılar  bay  sózlik  qorǵa  iye  boladı,  ana 

tilimizge bolǵan súyispenshiligi artadı, insanlarǵa degen izzet – húrmet sezimleri 

tárbiyalanadı. 

Qaraqalpaq  tili  frazeologizmlerge  oǵada  bay.  Usı  baylıqtan  durıs  paydalanıp 

mektep  baǵdarlaması  tiykarında  oqıwshılarǵa  túsinik  berip  barıw  oqıtıwshılarǵa, 

olardıń bilimi, tájiriybesi hám sheberligine baylanıslı. 

---

 

34

Turaqlı  sóz  dizbekleri  kórkem  shıǵarmalarda,  sonday  –  aq  awızeki  sóylew 

tilinde  kóbirek  qollanıladı.  Turaqlısóz  dizbeklerin  oqıwshılardıń  keń  qollanıwı 

ushın olardıń pikirlerin sulıw, isenimli etip jetkerip beriwine itibar beriliw kerek. 

Ana tilimizdiń tiykarǵı baylıǵı - sóz marjanları bolǵan turaqlı sóz dizbeklerin 

oqıwshılardıń sanasına sińdirip barıw zárúr. 

Awızeki  sóylew  tilinde  keń  túrde  qollanılatuǵın,  kórkem  shıǵarmalarda  keń 

qollanılıwshı, ornı, reti menen publisistikalıq uslubta da qollanılatuǵın turaqlı sóz 

dizbekleri  sóylew  stilin  qáliplestiriwdiń  eń  áhmiyetli  qurallarınan  biri 

frazeologiyalıq  birikpelerdiń  mánileri  onıń  quramındaǵı  sózlerdiń  ayqın  mánisi 

tiykarında  júzege  keledi  hám  adamlardıń  yadında  bir  pútin  halında  saqlanadı, 

sóylewde  de  tap  solay  aytıladı.  Tilimizde  ásirler  dawamında  keń  qollanılıp 

kiyatırǵan  frazeologiyalıq  birikpeler  júdá  kóp.  Turaqlı  sóz  dizbekleri  qaraqalpaq 

xalqınıń  sóylewin,  olar  arqalı  xalıqtıń  turmıs  tárizin  sáwlelendiredi.  Máselen,  otı 

óre  janbaw,  ólerdegi  sózin  aytıw,  taqır  jerdi  sıypalap  qalıw,  kelte  jip  gúrmewge 

kelmew,  bas  jip  taǵa  almaw,  qoyan  júrek  hám  t.b.  sıyaqlı  turaqlı  sóz  dizbekleri 

sóylewshiniń sóziniń tásirli bolıwına járdem berip ǵana qoymay, ózine say sóylew 

uslubın  jaratıwǵa,  sóylewshiniń  sóziniń  individuallıǵın  kórsetiwge  xızmet  etedi. 

Turaqlı sóz dizbeklerinde obrazlılıq, tásirsheńlik kúshli boladı. 

Turaqlı  sóz  dizbekleriniń  sinonim,  antonim,  omonim  túrinde  ushırasıwı  bir 

waqıttıń  ózinde  tásirli  bolıwǵa alıp  keledi.  Turaqlı  sóz dizbekleri pikirdi túsinikli 

etip jetkerip beriwge xızmet etedi hám sóylewshiniń pikirin anıq sáwlelendiredi. 

Turaqlı  sóz  dizbekleri  uslublıq  boyawı  menen  ajıralıp  turatuǵın  til  birlikleri 

bolıp  ta  esaplanadı.  Olardaǵı  kúshli  obrazlılıq,  boyaw  turaqlı  sóz  dizbeklerin 

sóylewdiń  aktiv  quralına  aylandıradı.  Turaqlı  sóz  dizbekleri  awızeki  sóylewde, 

kórkem shıǵarmalarda, publisistikada ápiwayı, ıqsham, tásirli qural bola aladı. Olar 

qaharmanlardıń  sózin  individuallastıradı.  Sonıń  menen  qaharmannıń  ózine  sáykes 

xarakteri  ashıp  beriledi.  Demek,  turaqlı  sóz  dizbeklerindegi  boyaw,  tásirsheńlik 

sóylew  stilinde,  publisistikada  hám  kórkem  ádebiyat  uslubında  avtor  sózi  hám 

---

 

35

qaharmanlardıń sózinde ózine say individual (jeke) original uslub jaratıwda xızmet 

etedi.  

Qaraqalpaq tilindegi turaqlı sóz dizbekleri grammatikalıq quramı hám qurılısı 

jaǵınan  erkin  sóz  dizbeklerinen  ayırıladı.  Turaqlı  sóz  dizbekleri  semantikalıq  

jaqtan  quramalı  bolıp  keledi.  Turaqlı  sóz  dizbekleriniń  usı  ózgesheliklerin 

oqıwshılarǵa  túsindiriwde  kórkem  ádebiy  shıǵarmalardan  mısallar  tańlap  alınıp, 

olar hár tárepleme tallanadı. 

Mektep  baǵdarlamasında  frazeologizmlerdi  «Turaqlı  sóz  dizbekleri»  degen 

tema menen 6 – klassta 2 saat oqıtıw belgilengen. 

Qaraqalpaq  tilindegi  turaqlı  sóz  dizbeklerin  úyretiwde  bul  ajıratılǵan  saat 

jetkiliksiz.  Sebebi,  turaqlı  sóz  dizbekleriniń  grammatikalıq  ózgesheligi  dara  sóz 

benen  salıstırǵanda  birdey  bolǵan  menen  ózgesheliklerge  iye  ekenligi  boyınsha 

maǵlıwmat berilmey qaladı. 

Ayırım  izertlewlerde  turaqlı  sóz  dizbekleriniń  feyil  hám  ráwish  mánili  jáne 

basqa  da  sóz  shaqaplarınan  bolatuǵını  aytıladı.  Sol  ushın  bunday  turaqlı  sóz 

dizbekleri  boyınsha  túsinik  beriwde,  sol  sóz  shaqaplarınan  maǵlıwmat  beriw 

barısında  olardıń  frazeologizmlerge  qatnaslı  tárepleri  mısallar  arqalı  dáliyllewdi 

talap etedi. 

Qaraqalpaq tilinde frazeologiyalıq polisemiya máselesin oqıwshılar túsinbewi 

múmkin. Sol ushın buǵan birden zıyat mániniń ańlatılıwı degen anıqlama aytıladı. 

«Tili shıqtı» frazeologizminiń úsh túrli mánide qollanılıwı mısal etip alınadı: 

1. Náresteniń sóylewi 

2. Úndemeytuǵın adamnıń kóp sóylewi 

3. Hár kim menen aytısıw. 

Sonday  –  aq,  frazeologiyalıq  sinonimiya  degen  túsinikte  bir  túrdegi 

birliklerdiń  qollanılıwı  bildiriledi.  Buǵan  tómendegidey  mısallardı  keltiriwge 

boladı: kóz jumıw, dúnyadan ótiw, jan beriw hám t.b. 

---

 

36

Frazeologiyalıq 

sinonimlerde 

stillik 

kórkemlik 

kúshli 

bolatuǵınlıǵı 

oqıwshılarǵa túsindiriledi. 

Frazeologiyalıq sinonimiya eki túrde qollanıladı: 

1. Frazeologiyalıq birlik penen sóz bir túrde boladı; 

2. Sóz benen sóz arasında erkin baylanıs boladı. 

Mısalı: Basına kóteriw (shawqım salıw); 

Basına kóteriw (izzet – húrmet kórsetiw). 

Bulardan basqa da frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń bir neshe túrleri keltirilip, 

olar  boyınsha  mısallar  beriledi:  qulaq  túriw,  kewli  ál  aspanda,  suwǵa  ketken  tal 

qarmaydı, kóz qorqaq, qol batır hám t.b. 

Qaraqalpaq  tili  frazeologizmleri  boyınsha  oqıwshılarǵa  berilgen  túsinikti 

anıqlaw ushın tómendegidey sorawlar berilip, juwaplar alınadı: 

1.  Atlıq,  sanlıq  sózlerdiń  dizbeklesiwinen  bolǵan  frazeologizmler  qanday 

máni ańlatadı? 

2. Feyil mánili frazeologizmler qalay bildiriledi? 

3. Eliklewish sózli frazeologizmlerdiń ayırmashılıǵı nede? 

4. Ráwish mánili frazeologizmlerdiń ózgeshelikleri qanday? 

Sabaq barısında didaktikalıq materiallardan hám oyın túrlerinen paydalanıwǵa 

boladı.  Bul  ushın  oqıwshılarǵa  tarqatpa  materiallar  beriledi.  Onda  «at  ústi»,  «júz 

qızarıw», «ókshe kóteriw», «kózge túsiw», «mártebesi bálent», «túbine duz egiw», 

«ushqır qıyal», «awzınan tozıw», «awzı menen qus salıw», «tóbe shashı tik turıw» 

hám  t.b.  turaqlı  sóz  dizbekleri  berilgen  boladı.  Oqıwshılar  bul  turaqlı  sóz 

dizbekleriniń  qanday  máni  ańlatıp  turǵanın  aytıp  beredi.  Bunnan  basqa  da 

oqıwshılar  toparlarǵa  bólinip,  hár  topar  aǵzalarına  tapsırmalar  beriledi.  Bul 

tapsırmalar tómendegishe: 

1.  Berilgen  tekstten  atlıq  penen  kelbetliktiń  dizbeginen  bolǵan  turaqlı  sóz 

dizbegin tabıw; 

---

 

37

2.  Kelbetlik  penen  atılqtıń  dizbeginen  bolǵan  turaqlı  sóz  dizbegine  mısallar 

keltiriw; 

3.  Sanlıqtıń  basqa  sózler  menen  dizbeklesiwinen  bolǵan  turaqlı  sóz 

dizbeklerine mısallar tabıw; 

4.  Tirkewish  penen  atlıq  sózlerdiń  dizbeginen  bolǵan  turaqlı  sóz  dizbegine 

mısallar tabıw; 

5.  Ráwishtiń  basqa  sózler  menen  dizbeklesiwinen  bolǵan  turaqlı  sóz 

dizbegine mısallar tabıw. 

Ulıwma alǵanda, turaqlı sóz dizbekleriniń quramı hám morfologiyalıq qurılısı 

boyınsha  bilim  beriw  menen  birge,  onıń  gáp  ishinde  basqa  sózler  menen  qarım  – 

qatnasqa  túsetuǵınlıǵı  hám  gáptiń  bir  aǵzası  xızmetin  atqaratuǵınlıǵı  h’aqqında 

túsinik  beriledi.  Nátiyjede,  oqıwshılar  turaqlı  sóz  dizbekleri  haqqında  jeterli 

bilimge, keń túsinikke iye boladı. 

 

 

Turaqlı sóz dizbekleriniń sóz shaqaplarına qatnası 

 

 

 

Feyil mánili turaqlı                              Atawısh sóz shaqaplarına qatnaslı 

sóz dizbekleri                                        turaqlı sóz dizbekleri 

                                                                                    

                                                                Atlıq sóz shaqabına qatnaslı 

 

 

 

                                                                Kelbetlik sóz shaqabına qatnaslı 

 

                                                                 

                                                                  Ráwish sóz shaqabına qatnaslı 

---

 

38