Turaql? soz dizbeklerin oq?t?wd?n ahmiyetli maseleleri

I BAP.   Qaraqalpaq tilinde somatizmler menen kelgen frazeologizmler 

 

1.1.  Adamnıń  dene  músheleriniń  atamalarına  baylanıslı  qollanılǵan 

frazeologizmler. 

Turaqlı  sóz  dizbekleriniń  payda  bolıwında  tiykar  bar.  Tilshi  –  ilimpazlar 

turaqlı  sóz  dizbekleriniń  sıńarları  turmıstıń  hár  qanday  qubılısları  menen  tikkeley 

baylanıslı túrde dóreytuǵınlıǵın, turaqlı sóz dizbeklerine dus kelgen sózlerdiń alına 

bermeytuǵının,  tilimizde  adamnıń  dene  múshelerine,  haywanlarǵa  hám  t.b. 

baylanıslı  atamalar  dógereginde  dóregen  turaqlı  sóz  dizbekleriniń  júdá  kóp 

ushırasatuǵının  kórsetedi.  Bul  jaǵday  qaraqalpaq  tiline  tolıǵı  menen  xarakterli 

ekenin  kóremiz.  Qaraqalpaq  tilinde  de  turaqlı  sóz  dizbekleriniń  kópshiligi 

adamlardıń turmısında belgili bir áhmiyetke iye bolıp kelgen eń jaqın zatlar menen 

qubılıslar  átirapında  payda  bolǵanın  kóremiz.  Mine  usı  eń  jaqın  zatlar  menen 

qubılıslardıń  atamaları  qaraqalpaq  tilinde  de  kóbinese  turaqlı  sóz  dizbeklerindegi 

tirek  sóz  xızmetin  atqarıp  keledi.  Tilimizde  adamnıń  dene  múshelerine  qatnaslı 

kóz,  bas,  qulaq  sózleri  feyiller  menen  dizbeklesip  turaqlı  sóz  dizbekleri  xızmetin 

atqaradı. 

Mısalı:  1.  Ǵarrınıń qabaǵı dir – dir etip, kózi uyasınan shıǵıp, Áytenniń qaq 

mańlayına qolındaǵı ala tayaǵın tuwırladı. (Ó. A. «Aral qushaǵında», 106 - bet) 

2.  Waqıttı  bosqa  ótkermew  ushın  istiń  kózin  kún  burın  tabıw  kerek.  (Ó.  A. 

«Aral qushaǵında», 86 - bet) 

3. – Súygenińniń kózine shóp salma degenim ǵoy. (Ó. A. «Aral qushaǵında», 

85 - bet) 

4.  –  Diz,  diz  iyneni  jipke  diz  –  dedi  Gúljan  janı  kózine  kóringendey   

qıyqıldap. (Ó. A. «Aral qushaǵında», 85 - bet) 

Joqarıda  mısalǵa  alınǵan  birinshi  gáptegi  «kózi  uyasınan  shıǵıp»  turaqlı  sóz 

dizbegi  kózi  alarıp,  qattı  ashıwlanǵan  adam  kelbetin  túsindirip,  bundaǵı  kóz  sózi 

uyası  hám  shıǵıp  feyili  menen  dizbeklesip  kózi  alarıp  degen  mánide  jumsalǵan. 

---

 

12

Ekinshi gáptegi «istiń kózin kún burın tabıw» turaqlı sóz dizbegi jumıstı jolǵa salıp 

jiberiw kerek mánisinde. Bunda da «kóz» sózi «tabıw» feyili menen dizbeklesken 

úshinshi gáptegi «kózine shóp salma» turaqlı sóz dizbegi «kóz» atlıǵı  «shóp» hám 

«salma»  feyili  menen  dizbeklesip,  súygen  yarıńa  qıyanet  isleme,  opalı  yar  bol 

degen mánide qollanılǵan. Sońǵı gáptegi «janı kózine kóriniw» sóz dizbegi «jan» 

hám  «kóz»  atlıǵı  menen  «kóriniw»  feyil  sózi  dizbeklesip,  qorqıw  mánisin 

bildiredi.  Qaraqalpaq  tilinde  bunday  ótkir  mánili,  tereń  mazmunlı  turaqlı  sóz 

dizbekleri júdá ónimli qollanıladı. 

Mısalı:  1.  Biyjaǵday  sóz  janına  batqanı  sonshelli,  qalıń  qabaǵı  kózine  túsip 

ketti. (T.Q. «Qaraqalpaq dástanı», 70 - bet) 

2. Sonı tórt kóz túwel  otırǵanda bayanlap ber – dedi Gúlayım onıń ishki sırın 

bilgisi kelip. (K.S. «Aqdárya», 283 - bet) 

3. Bekimbettiń eki kózi tórt bolıp, usı kúnlerde esapladı da otırdı. (Ó. A. «Aral 

qushaǵında», 204 - bet) 

4. Kózdi ashıp - jumǵansha  mektep oqıwshıları ózleriniń muǵallimleri menen 

birge jıynaldı. (T.Q. «Qaraqalpaq dástanı», 205 - bet)  

Joqarıda  itibar  berilgen  mısallardaǵı  turaqlı  sóz  dizbekleriniń  bárinde  de 

«kóz»  sózi  ushırasadı.  Birinshi  gáptegi  «qabaǵı  kózine  túsiw»  turaqlı  sóz 

dizbeginde  «qabaq»,  «kóz»  atlıqları  «túsip»  feyili  menen  dizbeklesip,  qabaǵın 

úyiw  mánisin  bildirgen.  Ekinshi  gáptegi  «tórt  kóz  túwel»  turaqlı  sóz  dizbegi 

hámme túwel otırǵanda degen mánide jumsalǵan. Al, «eki kózi tórt bolıw» turaqlı 

sóz  dizbegi  kútiw,  uzaq  kútiw  degen  mánide,  sońǵı  mısaldaǵı  «kózdi  ashıp  - 

jumǵansha» turaqlı sóz dizbegi «kóz» atlıǵı menen «ashıp - jumıw» jup antonimler 

menen dizbeklesip tez, háp zamatta degen mánilerde jumsalǵan. 

Adamnıń  dene  múshelerine  ásirese,  «kóz»  sózine  baylanıslı  turaqlı  sóz 

dizbekleriniń  júdá  ónimli  qollanılǵanın  kóremiz.  Bul  pikirimizdiń  dáliyli  retinde 

tómendegidey mısallardı kóplep keltiriwimiz múmkin.  

---

 

13

Mısalı:  1.  Onıń  astında  oynatıp  keletuǵın  qara  kemesi  de  kózinen  bir  –  bir 

ushtı.  (K.S. «Aqdárya», 160 - bet) 

2. Bunı kórgende Ivan Ivanovichtıń janı kózine kóringendey qaltıradı. (Ó. A. 

«Aral qushaǵında», 156 - bet) 

3.  –  Is  pitti  –  dedi  ol  kózi  uyasınan  shıǵıp  dawıslap.  (T.Q.  «Qaraqalpaq 

dástanı», 121 - bet) 

4. Ol túsin ózinshe qalay jaqsılıqqa jorısa da, Gúljannıń balıq zavodına qaray 

qádem  qoyıwı  kóz  benen  qastıń  arasınday  jaqın  bola  qoyǵan  joq.  (Ó.  A.  «Aral 

qushaǵında», 295 - bet) 

5. Gúljannıń ele kózi ilingen joq.   (Ó. A. «Aral qushaǵında», 138 - bet) 

6.  Sol  waqıtta  denesi  juwıldap,  janı  kóz  ushına  kóringendey  boldı.  (Ó.  A. 

«Aral qushaǵında», 119 - bet) 

Birinshi  mısaldaǵı  «kózinen  bir  –  bir  ushtı»  turaqlı  sóz  dizbegi  «kóz»  sózi 

menen  «ushıw»  feyili  dizbeklesip  qattı  saǵındı  degen  mánide  jumsalǵan.  Ekinshi 

mısaldaǵı  «janı  kózine  kóriniw»  turaqlı  sóz  dizbegi  qorqıw,  dirildew,  qaltıraw 

mánisinde, úshinshi gáptegi «kózi uyasınan shıǵıp» turaqlı sóz dizbegi qattı qorqıp 

ketiw  mánisinde,  tórtinshi  gáptegi  «kóz  benen  qastıń  arasınday  jaqın»  turaqlı  sóz 

dizbegi  «dım  jaqın»  mánisinde,  besinshidegi  «kózi  ilinbew»  sóz  dizbegi, 

uyqılamaw,  tańdı  uyqısız  atqarıw  mánisinde  jumsalsa,  sońǵı  mısaldaǵı  «janı  kóz 

ushına kóringendey» turaqlı sóz dizbegi qattı qorqıw degen mánide jumsalıp tur. 

«Kóz»  sózine  baylanıslı  jáne  de  tómendegidey  turaqlı  sóz  dizbekleriniń 

qollanılǵanın kóremiz.  

Mısalı:  1.  Usıdan  keyin  awıldaǵı  kempir  –  ǵarrılardıń  hal  –  jayın  esine  alıp 

edi,  nege  ekeni  belgisiz,  bul  semyalar  kózin  alısqa  súyredi.  (Ó.  A.  «Aral 

qushaǵında»,  111 - bet) 

2. Kóziniń eti ósken ábden. (Sh. S. «Xalqabad», 42 - bet) 

---

 

14

3. Bekimbettiń kózi qarawıttı (Ó. A. «Aral qushaǵında», 164 - bet) 

4. Eki kózi ishin – jep baratır… (Sh. S. «Xalqabad», 117 - bet) 

5.  Biybijan  qolındaǵı  tayaǵı  menen  Bekimbettiń  kózine  túrte  sóyledi,  bunı 

kórgende  baslıq  ne  islerin  bilmey  sasıp,  óz  betinshe  sóylendi.  (Ó.  A.  «Aral 

qushaǵında», 122 - bet) 

6.  Isti  bir  jónkilli  etkenshe  onıń  uyqısı  qashıp,  kózi  shayday  ashıla  berdi… 

(Sh. S. «Xalqabad», 174 - bet) 

7. Sebebi, Bekimbettiń jurt aldındaǵı abroyı úlken edi de, onnan balıqshılardıń 

teginde ayırılıp qala almaytuǵınına Bekjannıń kózi bir degende jetip, dushshı etine 

qamshı batqanday qaltıradı. (Ó. A. «Aral qushaǵında», 34 - bet) 

8. Kolxoz dep kózin jumadı. (Sh. S. «Xalqabad», 46 - bet) 

9. Bekjan «Qızıl nur»ǵa kelgennen keyin birden kózge túsip kete almadı. (Ó. 

A. «Aral qushaǵında», 34 - bet) 

Joqarıda  mısalǵa  alınǵan  «kózin  alısqa  súyredi»,  «kóziniń  eti  ósken»,  «kózi 

qarawıttı»,  «kózi  iship  –  jep  baratır»,  «kózine  túrte  sóyledi»,  «kózi  shayday 

ashıldı»,  «kózi  jetti»,  «kózin  jumadı»,  «kózge  túsip  ketiw»  turaqlı  sóz 

dizbeklerinde  «kóz»  sózi  feyiller  menen  dizbeklesip,  obrazlı,  tereń  ótkir  mánini 

bergen.  Birinshi  mısaldaǵı  «kózin  alısqa  súyredi»  turaqlı  sóz  dizbegi  úmit  etpedi 

mánisinde,  ekinshi  gáptegi  «kóziniń  eti  ósken»  turaqlı  sóz  dizbegi  ózinen  ketken 

mánisinde,  úshinshi  gáptegi  «kózi  qarawıttı»  turaqlı  sóz  dizbegi  qattı  qıynaldı, 

eseńkiredi  mánisinde,  «kózi  iship  –  jep  baratır»  turaqlı  sóz  dizbegi  ján  –  jaqqa 

qarap mánisinde, «kózine túrte sóyledi» turaklı sóz dizbegi gápti tuwrılap, naqlap 

aytıw  mánisinde,  «kózi  shayday  ashıldı»  turaqlı  sóz  dizbegi  uyqısı  qashtı,  «kózi 

jetip»  turaklı  sóz  dizbegi  anıq  isenimli  túrde  biliw  mánisinde,  «kózin  jumadı» 

turaqlı sóz dizbegi kórmegendey bolıw, ótkerip jiberiw mánisinde, «kózge túsiw» 

---

 

15

adamlarǵa  birden  belgili  bolıw  mánilerinde  jumsalǵan.  Joqarıda  mısalǵa  alınǵan 

bul turaqlı sóz dizbekleri ótkir mánili, obrazlılıqqa iye. Egerde, olardıń mánisin bir 

sóz benen berip qoyǵanda bunday mánige, mazmunǵa iye bolmaydı. 

b) bas sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Bas»  sózi  menen  feyiller  dizbeklesip  turaqlı  sóz  dizbekleri  payda  boladı. 

Olardı mınanday mısallar menen kórsetiwge boladı.  

Mısalı: 1. Bunıń mánisi hár qıylı túsinikti bildiredi, onda alǵan qızı boldı ǵoy 

dep  shala  túsingen  eki  kelinshek  shawlap,  endi  bolmasa  jaydı  basına  kóterip  edi, 

olardı  Aysulıw  «qoyıńlar»  dep  toqtatıp  tasladı.  (Ó.A.  «Aral  qushaǵında»,  275  - 

bet) 

2.  Minekey,  aspandı  sur  bult  qaplap,  báhárdiń  bası  eńsege  mingenine  de 

ádewir kún boldı.   (Ó.A. «Aral qushaǵında», 203 -bet) 

Bul  mısallardaǵı  «bas»  sózi  adamnıń  dene  múshesiniń  ataması.  «Bas»  sózi 

menen feyiller dizbeklesip turaqlı sóz dizbegi jasalǵan hám birinshi gápte baqırıp, 

dawısın kóterip qattı urısıw, ekinshide bolsa báhár keldi degen mánilerdi bildirgen. 

v) qulaq sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Qulaq»  sózine  baylanıslı  turaqlı  sóz  dizbekleri  júdá  ónimli  qollanıladı. 

Bunda «qulaq» sózi tirek sóz bolıp keledi. Bul sóz feyiller menen dizbeklesedi. 

Mısalı:  1.  Turǵanlar  ań  –  tań  bolıp  qulaǵın  tuta  tústi.    (T.Q.  «Qaraqalpaq 

dástanı», 106 - bet) 

2.  Bekimbet  «Urojay»dıń  shuwıldısına  qulaǵın  saldı.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 131 -bet) 

---

 

16

3. – Aytılǵan. Bul jaǵdaydı kún burın – aq onıń qulaǵına quyǵanman. (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 65 - bet) 

4.  Óteniyaz  buǵan  qulaq  asıp  metrdi  qolına  ala  berdi.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 195 - bet) 

5.  «Jańa ne dep  edim»  -  dep qarawıl  ań – tań  bolıp,  Periyzanıń  sózine  qulaq 

aspay onı keyin qaray iytermeleydi. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 182 - bet) 

Bul  mısallardaǵı  «qulaǵın  tuta  tústi»,  «qulaǵın  saldı»,  «qulaǵına  quyıw», 

«qulaq asıp», «qulaq aspay» turaqlı dizbekleriniń tirek sózi adamnıń dene múshesi 

qulaq.  Sol  sózdiń  átirapında  hár  qıylı  mánilerde  turaqlı  sóz  dizbekleri  payda 

bolǵan.  Birinshi  mısalǵa  alınǵan  «qulaǵın  tuta  tústi»  dizbegi  tıńladı  mánisinde, 

ekinshi  mısaldaǵı  dizbekte  tıńlaw  mánisinde,  «qulaǵına  quyıw»  dizbegi  qayta  – 

qayta  taqıyıqlap  aytıw  mánisinde,  «qulaq  asıp»  dizbegi  tıńlap  mánisinde,  «qulaq 

aspay»  dizbegi  feyildiń  bolımsız  forması  mánisinde  kelip  tıńlamaw  degendi 

bildirgen.  

«Qulaq»  sózine  baylanıslı  payda  bolǵan  turaqlı  sóz  dizbekleriniń  jáne  de 

mınanday túrleriniń qollanılatuǵının kóremiz. 

Mısalı:   1.  Ozbay  ne  qıladı, olardıń qulaǵına birdeyine qurt bolıp túsip, olay 

isleme, bulay isle dep otırǵansań! ( Sh.S. «Xalqabad», 10 - bet) 

2. Eń izinde qulaǵı shayday ashıldı. (Sh.S. «Xalqabad», 40 - bet) 

3. Esiktiń sańlaǵınan Anargúldiń mına sózin Qılshınaqtıń qulaǵı shalıp ketti. 

(Ó.A. «Aral qushaǵında», 136 - bet) 

---

 

17

4.  Onıń  arjaǵın  Aysánem  soramasa  da  jeti  –  segiz  ataǵa  kelgen  jeg  –  jat 

apalarınıń  kúyewi  bolǵanın  tináw  bir  kúngi  qulaq  qaǵısta  ózi  ayttı.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 79 - bet) 

5. Ol túni menen uyqılamay, olar ne aytısar eken dep qulaǵın túrip jattı. (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 80 - bet) 

6.  Oǵan  deyin  bir  hámeldiń  qulaǵına  jip  taǵıwı  zárúr.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 242 - bet) 

7. Awıl arasında ne gáp bar degendey qulaq tigisedi. (Sh.S. «Xalqabad», 17 - 

bet) 

8. Jası jetip dizesi qulaǵınan asıp otırǵan joq. (Sh.S. «Xalqabad», 13 – bet) 

Bul  mısallardaǵı  «qulaǵına  qurt  bolıp  túsiw»  qayta  –  qayta  tákirarlap  ayta 

beriw  mánisinde  jumsalsa,  al  ekinshi  mısaldaǵı  «qulaǵı  shayday  ashıldı»  turaklı 

sóz  dizbegi  tilimizde  «kózi  shayday  ashıldı»  dep  qollanıladı.  Al  bul  mısalda 

«qulaǵı  shayday  ashıldı»  esitti  mánisinde  jazıwshınıń  ózine  tán  jeke  stiline 

baylanıslı  qollanılǵan.  Úshinshi  mısaldaǵı  «qulaǵı  shalıp  ketti»  dizbegi  esitiw, 

tosattan  esitip  qalıw  mánisinde,  tórtinshide  «qulaq  qaǵıs  etiw»  aytıw  mánisinde, 

besinshi  gápte  «qulaǵın  túriw»  tıńlaw  mánisinde,  altınshıda  «qulaǵına  jip  taǵıw» 

ermek  etiw  mánisinde  jumsalsa,  jetinshi  gápte  jazıwshınıń  óziniń  jeke  stillik 

sheberligine  baylanıslı  «qulaq  tigisedi»  frazeologizmi  tıńlaw,  tıńlaydı  mánisinde 

qollanılǵan.  Al  bul  tilimizde  «kóz  tigedi»  túrinde  turaqlı  sóz  dizbegi  bolıp 

qollanıladı. Sońǵı mısaldaǵı «qulaǵınan asıp» dizbegi dizesi qulaǵınan asıp degen 

qartayıp  otırǵan  joq  degen  mánide  qollanılǵan.  Bul  dizbeklerdi  usınday  formada 

tereń mánili etip paydalana alǵan. 

g) awız sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

---

 

18

Adam  múshelerinen  kóz,  bas,  qulaq  sózleri  menen  qatar  «awız»  sózi  de 

feyiller menen dizbeklesip, turaqlı sóz dizibegi xızmetinde jumsalıp kúshli obrazlı 

mánilerdi bildiredi.  

Mısalı: 1. – Men seni qoy awzınan shóp almaytuǵın juwas pa dep edim. (Sh.S. 

«Xalqabad», 28 - bet) 

2. Álibek awzına qum quyılǵanın sezip qashshan – aq ketip qaldı. (Ó.A. «Aral 

qushaǵında», 81 - bet) 

3. Qılshınaq tap sol kúnniń ózinde Esnazardıń da awzın iyiskelep kórdi. (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 142 - bet) 

4.  Awzına  aytatuǵın  sózi  túspey    qalıp,  ernin  tislep  aldı.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 20 - bet) 

Bul mısallardaǵı «qoy awzınan shóp almaytuǵın», «awzına qum quyılǵanın», 

«awzın  iyiskelep  kóriw»,  «awzına  aytatuǵın  sózi  túspey»  degen  turaqlı  sóz 

dizbekleri  kórkem  obrazlılıq  maqsette  jumsalǵan.  Birinshi  gáptegi  «qoy  awzınan 

shóp  almaw»  dizbegi  tórt  komponentten  ibarat  bolıp,  «juwas»  degen  mánide, 

ekinshi gáptegi «awzına qum quyılıw» dizbegi awızeki sózlew tiline tán bolıp, úsh 

komponentten  ibarat  atlıq  +  atlıq  +  feyil  túrinde  kelip  úndemew  degen  mánini 

bildiredi.  Úshinshi  gáptegi  «awzın  iyiskelep  kóriw»  dizbegi  atlıq  +  feyil  +  feyil 

túrinde dúzilip, ne aytar eken degen mánide baqlap kórdi mánisinde kelse, al sońǵı 

mısaldaǵı  «awzına  aytatuǵın  sózi  túspey»  dizbegi  atlıq  +  feyil  +  atlıq  +  feyil 

tipinde kelip aytatuǵın sózin, pikirin ayta almadı degen mánilerdi bildirip kelgen. 

d) júrek sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Júrek»  sózi  kórkem  shıǵarmanıń  tilinde  feyiller  menen  dizbeklesip,  turaqlı 

sóz dizbegin payda etken.  

Mısalı:  1.  Qara  basınıń  ármanı  menen  tilegi  júregin  alıp  ushıra  berdi.    (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 119 - bet) 

---

 

19

2.  –  Adam  menen  islesiw  ushın  eń  áweli  júrekti  usına  biliw    kerek.  (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 48 - bet)  

3.  Biybijan  balaǵa  degen  miyrimli  júregin  oǵanda  usınıp  atır.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 21 - bet) 

4.  Sol  gezde  onıń  jas  júregi  qanasına  sıymay  gúwlep  esken  samal  menen  de 

sóyleskisi keledi. (Sh.S. «Xalqabad», 197 - bet) 

5. – Júregim awzıma tıǵılıp baratır. (Sh.S. «Xalqabad», 155 – bet) 

6.  Ol  kemesinen  túsip,  awdı  sayaǵa  aparıp  jaydı  da,  shashılıp  atırǵan  ne bar 

eken dep tum - tusın sholıp edi, hesh nárse kórinbedi júregi jayına túskendey boldı 

da, kemesine kelip, qayta mindi. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 5 - bet) 

7. Onıń menen júregi bosasıp turdı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 214 - bet) 

Mısalǵa  alınǵan  «júregin  alıp  ushıra  berdi»,  «júrekti  usına  biliw»,  «júregin 

usınıw»,  «júregi  bosasıw»  frazeologizmleri  jazıwshınıń  jeke  óziniń  stiline  tán 

turaqlı  sóz  dizbekleri  bolıp  esaplanadı.  Al  «júregi  qanasına  sıymay»,  «júregi 

awzına  tıǵılıp»,  «júregi  jayına  túskendey»  frazeologizmleri  burınnan  tilimizde 

qollanılıp  kiyatırǵan  turaqlı  sóz  dizbekleri  esaplanadı.  Birinshi  gáptegi  «júregin 

alıp  ushıra  berdi»  turaqlı  sóz  dizbegi  atlıq  +  feyil  +  qospa  feyil  túrinde  kelip, 

qorıqtı  degen  mánini  bildiredi.  Ekinshi  úshinshi  gáptegi  «júrekti  usına  biliw» 

frazeologizmi  atlıq  +  qospa  feyil  túrinde  kelip,  haq  kókiregińdi  ashıw  mánisinde, 

tórtinshi  mısalda  «júregi  qanasına  sıymay»  frazeologizmi  atlıq  +  atlıq  +  feyil 

túrinde  kelip,  qattı  quwanıp,  júregi  háwlirip  degen  mánide,  besinshi  mısalda 

«júregi  awzına  tıǵılıp»  frazeologizmi  atlıq  +  atlıq  +  feyil  túrinde  kelip,  qorqıw 

mánisinde  jumsalsa,  altınshıda  «júregi  jayına  túskendey»  frazeologizmi  atlıq  + 

atlıq  +  feyil  tipinde  kelip,  kewli  jay  tabıw  mánisinde,  al  sońǵı  mısalda  «júregi 

bosasıw»  frazeologizmi  atlıq  +  feyil  tipinde  kelip  júregi  eljirep  degen  mánilerde 

jumsalǵan. 

e)  qol sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

---

 

20

Turaqlı  sóz  dizbeklerindegi  komponentler  «qol»  sózi  menen  de  dizbeklesip, 

frazeologizmdi  payda  etedi.  Mısalı:  1.  Jıynalıs  shaqırıp  edik,  bári  qolǵa  qona 

qoydı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 45 - bet) 

2. Biraq aqsha qaytıp qolına qonbadı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 123 - bet) 

3.  Oǵan  Periyza  «má»  dep  qolın  birden  usına  qoymadı.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 50 - bet) 

4.  Joldaslarǵa  tezirek  barıp  qol  ushımızdı  beriwge  asıǵayıq.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», Ó.A. «Aral qushaǵında», 128 - bet) 

5. Bunıń sebebin Bekjan kóp waqıt izertlep júrip eń aqırında bildi: qızdıń qol 

bergen jigiti bar eken. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 33 - bet) 

Mısallardaǵı  «qolǵa  qona  qoydı»,  «qolına  qonbadı»,  «qolın  usınıw»,  «qol 

ushın  beriw»,  «qol  beriw»  frazeologizmlerindegi  tiykarǵı  tirek  sóz  «qol».  Sol 

turaqlı  sóz  dizbegindegi  basqa  komponentler  tiykarǵı  «qol»  sóziniń  átirapına 

jıynalǵan. Birinshi gáptegi «qolǵa qona qoyıw» frazeologizmi  atlıq + qospa feyil 

túrinde dizbeklesip, bári, hámmesi túwel keldi mánisinde jumsalǵan. Ekinshi gápte 

atlıq  + bolımsız  feyil  túrinde kelip orınlanbaǵan, bolmaǵan is - háreketti bildirip, 

aqshanı  qaytıp  ala  almadı  degen  mánide,  úshinshi  gápte  «qolın  usına  qoymadı» 

frazeologizmi  atlıq  +  qospa  feyil  tipinde  kelip,  qayılshılıq,  kelisim  bermedi 

mánisinde  jumsalsa,  tórtinshide  «qol  ushın  beriw»  frazeologizmi  atlıq  +  atlıq  + 

feyil túrinde dizbeklesip, járdemlesiw, kómeklesiw mánisinde kelse, sońǵı mısalda 

«qol  beriw»  frazeologizmi  atlıq  +  feyil  tipinde  dizbeklesip,  kewil  qoyǵan  degen 

mánini bildirip kelgen. 

j) murın sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Murın» sózi arqalı jasalǵan turaqlı sóz dizbekleri ónimsiz qollanıladı. Solay 

bolsa  da,  biz  jumısta  bul  mısaldı  da  turaqlı  sóz  dizbegi  ekenligin  aytıp  ótiwdi 

maqul kórdik.  

---

 

21

Mısalı:  1.  Báribir  ol  qız  saǵan  qarap  murnın  da  kótermeydi.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 60 - bet) 

 Bul  mısaldaǵı  «murnın  kótermew»  frazeologizminiń  komponentleri  atlıq  + 

bolımsız feyil túrinde jasalıp, mensinbew, kózge ilmew degen mánilerdi bildirgen. 

Bul frazeologizm ulıwma xalıq tilinde ushıraspaydı. 

z) qabaq sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

Joqarıdaǵı mısallardaǵıday adamnıń dene músheleriniń ataması «qabaq» sózi 

de frazeologizmniń quramında tirek sóz xızmetinde ushırasadı. 

Mısalı:  1.  Dáslepki  bet  –  ajarın  demde  ózgertip,  qabaǵın  sál  shıttı.  (  Sh.S. 

«Xalqabad», 66 - bet) 

2.  Begdullamnan  xat  kelgen  joq,  sonda  da  Periyzam  qabaǵın  shıtpastan 

jumısına ketti. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 85 - bet) 

Bul  mısallarda  ulıwma  tanımalılıqqa  iye  «qabaǵın  shıtıw»  frazeologizmi 

qollanılǵan.  «Qabaǵın  shıtıw»  bul  atlıq  +  feyil  tipinde  kelip,  jaqtırmaw  degen 

mánini  bildiredi.  Al  ekinshi  mısalda  «qabaǵın  shıtpaw»  frazeologizmi  bunıń 

qarama – qarsı mánisinde kelip, ashıwlanbay, qabaǵın úymey, qapa bolmay degen 

sózlerdiń mánisinde jumsalǵan. Sonday – aq, shıǵarmanıń tilinde «qabaq» sózine 

baylanıslı tómendegidey turaqlı sóz dizbekleri qollanılǵan. 

Mısalı:  1.  Aysánem  sál  irkilip  qaldı.  «Men  tuwralı  birew  ósek  aytqan  ǵoy 

shaması» degen oyǵa kelip qabaǵın girjiytti. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 202 - bet) 

2.  –  Kitap  bergenim  ras  –  dedi  qız  qabaǵın  ele  de  túksiytken  boyı.    Seniń 

soǵan ashıwlanıp ketkenińdi de bilemen.  (Ó.A. «Aral qushaǵında», 202 - bet) 

Mısallardaǵı  bul  «qabaǵın  girjiytti»,  «qabaǵın  túksiytken»  frazeologizmleri 

qabaǵın úydi mánisinde qollanılǵan. 

i) iyek sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Iyek» sózi de belgili dárejede turaqlı sóz dizbeklerin jasaydı. 

---

 

22

Mısalı:  1.  Iyek  súyep  sóylewge  qanday  haqıń  bar  seniń?  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 147 - bet) 

2. Gúljannıń iyegi – iyegine tiymedi. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 118 - bet) 

3.  –  Bala  –  shaǵanı  aytqansha,  adamgershilik  qásiyetimizdiń  joǵalıp 

baratırǵanın  aytpaysań  –  aw!  –  dedi  Gúljan  demi  pitip,  iyegine  janı  taqalıp 

qalǵanday muńayǵan pishim menen. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 296 - bet) 

Mısallardaǵı  «iyek  súyep  sóylew»,  «iyegi  –  iyegine  tiymedi»,  «iyegine  janı 

taqalıp»  turaqlı  sóz  dizbekleri  atlıq  +  feyil  túrinde  dizbeklesken.  Birinshi  gápte 

«iyek súyep sóylew» arqa súyew mánisinde, ekinshidegi «iyegi – iyegine tiymew» 

frazeologizmi «saqıldaw» mánisinde, «iyegine janı taqalıw» janı alqımınan shıǵıp 

ketetuǵınday  degen  mánide  kelip,  geypara  jaǵdaylarda  bul  frazeologizm  «janı 

alqımına taqalıp» túrinde de ushırasadı. 

k) qoyın sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

Mısalı:  Saǵıydullanıń  quwanıshı  qoynına  sıymay,  júregi  alıp  ushıwda.  (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 161 - bet) 

Bul mısaldaǵı «quwanıshı qoynına sıymay» turaqlı sóz dizbegi atlıq + atlıq + 

feyil  túrinde  kelip,  qattı  quwanıw,  shadlanıw  mánisin  bildirgen.  Sonday  –  aq, 

tilimizde «qoyın» sózine baylanıslı tómendegidey turaqlı sóz dizbegi de jumsaladı.  

Mısalı:  1.  Ásirese,  Saǵıydulla  óziniń  bul  quwanıshın  qoynınan  tógip  alıwǵa 

qorıqqan  adamday  otırǵan  ornınan  júdá  ǵana  abaylap  bir  turdı,  bir  otırdı.  (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 16 - bet) 

l) qabırǵa sózine baylanıslı turaklı sóz dizbekleri; 

Adam múshelerine baylanıslı «qabırǵa» sózi de turaqlı sóz dizbegin jasaǵan. 

Mısalı:  1.Shanasınıń  ketken  jerlerin  úyinde  ońlap  otırıp,  qabırǵası  usılaysha 

qayıstı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 154 - bet) 

2.  Aktivke  qatnasıwshılar  máseleni  qabırǵadan  qoydı.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 42 - bet) 

---

 

23

Mısallardaǵı  «qabırǵası  qayıstı»  turaqlı  sóz  dizbegi  qattı  qayǵılandı 

mánisinde  kelse,  al  jazıwshınıń  óziniń  jeke  stiline  tán  «qabırǵadan  qoydı» 

frazeologizmi anıq qoydı degen mánide kelgen. 

m) ót sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

Awızeki sóylew tiline tán tómendegidey turaqlı sóz dizbekleri qollanıladı.    

Mısalı:  1.  –  Nege  ayırasań?  –  dedi  ol  aǵasınıń  bul  isin  ersirek  kórip  –  birge 

tursa óti jarıla ma? 

Bul  frazeologizm  awızeki  sóylew  tilinde  ónimli  qollanılıp,  óle  me  degen 

mánide jumsalǵan. 

n) kóz sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

Adam  múshelerinen  «kóz»  sózi  arqalı  belgili  dárejede  turaqlı  sóz  dizbekleri 

jasalǵan. Mısalı: 

1.  Bul  xabardı  házir  ǵana  esitken  Bekimbet  jaqsı  xabar  ekenligine  kózi  jańa 

jetip, Narımbetke motobottıń ne ushın kerekligin soradı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 

72 - bet) 

2.  Ol tek  usı  tuwralı oylap,  jaqında ǵana súyip alǵan hayalınıń mezgilsiz bir 

jola  kózin  jumǵanı  tuwralı  jurt  qatarlı  óz  qolı  menen  frontqa  atlandırǵan  inisi 

tuwralı da oylamawǵa tırıstı (Ó.A. «Aral qushaǵında», 86 - bet) 

3.  Waqıttı  bosqa  ótkermew  ushın  istiń  kózin  kún  burın  tabıw  kerek.  (Ó.A. 

«Aral qushaǵında», 86 - bet) 

Mısallarda  «kóz»  sóziniń  qatnasında  turaqlı  sóz  dizbekleri  jasalǵan.  Birinshi 

mısalda «kózi jetiw» turaqlı dizbegi anıq isenim payda etiw mánisinde, ekinshide 

«kózin  jumıw»  evfemizm  yaǵnıy  sıpayılap  aytıw  arqalı  oylamay  degen  mánini 

---

 

24

bildirse, sońǵı gápte «istiń kózin tabıw» yaǵnıy istiń kózin biliw, túsinik, jumıstıń 

jónin bilip islew degen mánilerdi bildirip kelgen. 

p) til sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Til»  sózi  arqalı  awızeki  sóylew  tiline  tán  turaqlı  sóz  dizbekleri  jasalǵan. 

Mısalı: 

1.  –  Qorıqpa,  Gúljan.  Men  hámmeniń  tilin  suwıra  bermeymen  -  dedi 

Saǵıydulla. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 28 - bet) 

2. Bekimbet til qatpadı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 324 – bet) 

r) tóbe sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Tóbe»  sózi  arqalı  júdá  bir  ótkir  mánili,  tujırımlı  turaqlı  sóz  dizbekleri 

jasaladı.  

Mısalı:  1.  Aysánemniń  tóbesi  kókke  jetkendey  boldı.  (Ó.A.  «Aral 

qushaǵında», 240 - bet) 

2.  Áwelgi  sóz  Bekjannıń  «baxıt  qusın»  ushırıp  jibergendey  bolǵanı  menen, 

sekretardıń  mına  keyingi  sózi  tóbesin  kókke  jetkizdi.  (Ó.A.  «Aral  qushaǵında», 

134 - bet) 

3. Ol tuppa – tuwra Óteniyazdıń úyine túsip, ǵarrı ata – ananıń tóbesin kókke 

bir jetkerdi. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 340 - bet) 

Mısallarda  kórgenimizdey  «tóbe»  sózi  arqalı  turaqlı  sóz  dizbekleri  jasalǵan. 

«Tóbe»  sózi  arqalı  jasalǵan  bul  turaqlı  sóz  dizbekleri  júdá  hár  qıylı  túrlendirilip 

qollanılǵan.  Birinshi  mısalda  «tóbesi  kókke  jetiw»  turaqlı  sóz  dizbegi  ármanına 

oylaǵan oyına, óz aldına qoyǵan maqsetine erisiw degen mánini bildirgen. Ekinshi 

mısalda  kewlin  tınıshlandırdı  degen  mánide  qollanılsa,  sońǵı  mısalda  «tóbesin 

---

 

25

kókke  jetkizdi»  turaqlı  dizbeginiń  komponentleri  arasına  «bir»  sanlıǵı  qosılıp, 

jazıwshınıń  sózlerdi  sheber  paydalanıwına  baylanıslı  turaqlı  sóz  dizbegi  jasalǵan 

hám ol dáslepki qollanılǵan eki turaqlı sóz dizbegine qaraǵanda mánisi júdá ótkir. 

Dım, júdá quwanttı degen mánilerde jumsalǵan. 

s) mańlay sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Mańlay» sózine de baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri qollanıladı. Mısalı: 

1. Biybijannıń ashıwı mańlayına túyildi. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 122 - bet) 

2.  Bekjannan  bul  sózdi  kútpegen  qız  bultıyıp  turıp  –  turıp,  bir  jeri 

awırsınǵanday sál ǵana qawsın jıyırdı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 53 – bet) 

Mısallarda  «mańlay»  sózine  qatnaslı  turaqlı  sóz  dizbegi  qollanılıp,  qattı 

ashıwı keldi, ekinshi gápte mańlayın jıyırdı degen mánilerdi bildirgen.    

t) sheke sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

«Sheke»  sózine  de  baylanıslı  awızeki  sóylew  tiline  tán  bolǵan  turaqlı  sóz 

dizbekleri qollanıladı. Mısalı: 

1.  Ekewi  qızıl  sheke  bolıp  uzaq  tóbelesti.  (T.Q.  «Qaraqalpaq  dástanı»,  25  - 

bet) 

Mısalda  awızeki  sóylew  tiline  tán  bolǵan  «qızıl  sheke  bolıw»  turaqlı  sóz 

dizbegi qollanılıp, mushlasıp, jaǵa jırtısıp qattı urıstı degen mánilerde jumsalǵan. 

u) bet sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

Adamnıń  dene  múshelerine  baylanıslı  júdá  kóp  ǵana  turaqlı  sóz  dizbekleri 

qollanıladı.  Adamnıń  dene  múshelerine  baylanıslı  qollanılǵan,  bul  aǵzalardıń 

atamaları  tirek  bolıp  kelgen  turaqlı  sóz  dizbekleriniń  ishinde  «bet»  sózine  de 

baylanıslı dóregen turaqlı sóz dizbekleri bar. Mısalı:  

---

 

26

1. – «Tártipli bol da» bir maǵana bar sıyaqlı. Aysánemniń betine qanı juwırıp 

shıqtı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 83 - bet) 

2. Ata – ananıń betine qızıl qanı juwırıp shıqtı. (Ó.A. «Aral qushaǵında», 84 - 

bet) 

Mısallardaǵı  «betine  qanı  juwırıp  shıqtı»,  «betine  qızıl  qanı  juwırıp  shıqtı» 

turaqlı sóz dizbekleri bul kórkem shıǵarmada jazıwshınıń óziniń jeke stili menen, 

sheberligi menen dóregen turaqlı sóz dizbekleri esaplanadı. Awızeki sóylew tilinde 

«ashıwı  betine  shıqtı»  dep  aytıladı  da,  biraq  joqarıdaǵıday  sóz  dizbegi 

qollanılmaydı.  Bul  dizbek  usı  shıǵarmanıń  tilinde  ǵana  qollanılǵan.  Tirek  sózi 

«bet». «Bet» sózi arqalı feyil frazeologiyalıq sóz dizbegi payda bolǵan. 

x) murt sózine baylanıslı turaqlı sóz dizbekleri; 

Adamnıń  joqarıdaǵıday  dene  músheleriniń  atamalarına  baylanıslı  payda 

bolǵan turaqlı sóz dizbekleri menen bir qatarda «murt» sózi arqalı jasalǵan turaqlı 

sóz dizbegi de bar. Mısalı: 

 1.  Basqasınıń  murtı  shaǵılmay  kóshirilgen.  (Ó.A.  «Aral  qushaǵında»,  146  - 

bet) 

Bul mısaldaǵı murt er adamlarda qoyıladı. Bul turaqlı sóz dizbeginde «murt» 

tirek sóz bolıp sol sózdiń átirapında «murtı shaǵılmay» degen feyil frazeologiyalıq 

sóz dizbegi jasalıp, ózgertilmesten kóshirilgen degen mánini bildirip tur.