|
2.4. Frazeologiyalıq birliklerdi oqıtıw
Bul tema boyınsha ótiletuǵın dáslepki sabaq barısında oqıwshılar turaqlı sóz
dizbeklerin túsinbey, qátelikler jiberedi. Sonlıqtan, 5 – 6 klasslarda leksika
bólimin oqıtıwda frazeologiyalıq birliklerdiń leksika – grammatikalıq begileri
haqqında dáslepki túsinik hám ámeliy kónlikpe beriledi.
Temanı úyretiw waqtında muǵallim frazeologizmlerdiń sóz dizbeklerinen
ózgesheligin, olardıń ózine tán dúzilisin, qollanılıwın biliwi, olardı tolıq tallay
alıwı, bul boyınsha bilim hám kónlikpe bere alıwı tiyis. 5 – klassta turaqlı sóz
dizbekleri boyınsha ulıwma túsinik berilgende, onıń mánileri, qollanılıwı menen
sóz dizbeklerinen tiykarǵı ayırmashılıqları aytıladı.
Turaqlı sóz dizbekleriniń pútin birlik túrinde, awıspalı mánide qollanılıwı,
obrazlılıǵı, basqa birliklerden ayırımlanatuǵınlıǵı tómendegidey mısallar arqalı
dáliyllenedi:
Islep shıǵarıw birlespesi (termin),
Aydı etek penen jawıp bolmaydı (naqıl).
Mısallardı tallawda frazeologiyalıq birliklerdiń kóp mánililigine, semantikalıq
pútinligine, gápte qanday máni ańlatıp kelgenligine itibar beriledi.
Oqıwshılarǵa 5 - 6 klasslarda turaqlı sóz dizbekleriniń túrleri (frazeologiyalıq
birlik, frazeologiyalıq pútinlik, frazeologiyalıq birikpe) tuwralı maǵlıwmatlar
beriledi. Frazeologiyalıq birliklerdiń qurılısın anıqlawda sóz dizbegi menen gápke
sáykes keletuǵın birlikler salıstırılıp úyretiledi. Sebebi, frazeologiyalıq birliktiń
dúzilisin anıqlawda sóz dizbekleri menen gápten ózgesheligin túsinikli hám anıq
mısallar tiykarında úyretiwge tuwra keledi.
Turaqlı sóz dizbeginiń neshe sózden quralǵanı, bul sózlerdiń qaysı sóz
shaqaplarınan bolǵanı túsindirilse, sóz shaqapları haqqında bilim bekkemlengen
boladı.
39
6 – klassta «Turaqlı sóz dizbekleri» temasın túsindirgende olardıń tildiń
tiykarǵı quralı ekenligi aytıladı. Kórkem shıǵarmalarda frazeologiyalıq birliklerdiń
qaharman tili menen jazıwshınıń bayanlawında áhmiyetli qural ekenligi, qaharman
xarakterin ashıwdaǵı, waqıyalardı bayanlawdaǵı xızmetleri arnawlı túrde sóz
etiledi. Nátiyjede, til hám ádebiyat pánleri arasında baylanıs ámelge asadı.
8 – klassta «Sóz dizbekleri» boyınsha túsinik berilgende frazeologiyalıq
birlikler keńirek úyretiledi. Bul temaǵa tiyisli material hám mısallar turaqlı sóz
dizbeginiń grammatikalıq belgilerin anıqlawǵa kóbirek járdem etedi. Máselen,
«Mánili sózlerdiń bir – birine baylanısı», «Sóz dizbegi», «Sóz dizbeginiń gápten
ózgesheligi», «Ápiwayı sóz dizbegi hám turaqlı sóz dizbegi» sıyaqlı temalardıń
sıpatlı belgilerin kórsetiwde frazeologiyalıq birlikler haqqında sóz etpewge
bolmaydı.
Mektep sabaqlıǵında ápiwayı sóz dizbekleri menen turaqlı sóz dizbekleri
arasında frazeologiyalıq birlikler ápiwayı birlikler túrinde berilgen. Máselen, jerge
ursa aspanǵa sekiriw, ózin qoyarǵa jer tappaw sıyaqlı sóz dizbekleri ápiwayı
birlikler túrinde berilgen. Sonday – aq, tilinen pal tamǵan adam sóz dizbeginde
«tilinen pal tamıw» ápiwayı sóz dizbegi emes.
Sóz dizbeklerindegi sózlerdiń óz – ara baylanısın, komponentleriniń bir –
birine qatnasın anıqlaw. Olardıń eki yaki úsh sózden dúzilgenin, hár bir dizbektiń
sózge teń bolǵan sinonimleri, antonimleri bar ekenligin dáliyllep kórsetiw kerek.
Hár qanday gápti sintaksislik jaqtan tallawda frazeologiyalıq birliktiń qaysı
gáp aǵzası xızmetinde qollanılıwın, olardıń qospa gáplerdegi ornın belgilew
máselelerine itibar beriledi.
Frazeologiyalıq birlikler hám olardıń ózine tán belgilerin úyretkende
mınalarǵa dıqqat awdarıladı:
1) Frazeologiyalıq birliklerdi durıs anıqlaw;
2) Frazeologiyalıq pútinliktiń frazeologiyalıq birlikten ózgesheligin túsiniw;
3) Frazeologiyalıq dizbektiń dúzilisin biliw hám t.b.
40
Sonday – aq, frazeologiyalıq birliklerdi úyretiw barısında tómendegidey
ámeliy jumıslar ótkerilgende oqıwshılardıń bul temaǵa baylanıslı túsinigi tereń
hám bilimi joqarı dárejede boladı:
1. Berilgen gápten yaki tekstten frazeologiyalıq birliklerdi tawıp, onıń astın
sızıp kórsetiw;
2. Berilgen frazeologiyalıq birlikler tiykarında gáp dúziw;
3. Dúzilgen gáplerdiń qatnasında baylanıslı tekst tayarlaw;
4. Frazeologiyalıq birliklerge baylanıslı kishi kólemdegi diktant jazıw;
5. Frazeologiyalıq birliklerge baylanıslı tallaw ótkeriw;
6. Berilgen sorawlarǵa juwap qaytarıw;
7. Temaǵa tiyisli tákirarlaw ótkeriw hám t.b.
Frazeologiyalıq birliklerge baylanıslı túsinik berilgende hám bul boyınsha
ámeliy jumıslar alıp barılǵanda oqıwshılardıń jas ózgesheligi, bilimi, jumıs islew
uqıplılıǵı esapqa alınadı.
Bulardan basqa oqıwshılarǵa kórkem ádebiy shıǵarmalardı oqıw, ondaǵı
frazeologiyalıq birliklerdiń shıǵarmanıń mazmunın anıqlawdaǵı xızmetin belgilew
tapsırıladı.
Mine usınday ilimiy baǵdardaǵı tapsırmalar menen ámeliy jumıslar
oqıwshılardıń frazeologizmler boyınsha bilimi menen túsinigin bayıtadı, awızeki
hám jazba til baylıǵın rawajlandıradı, sóylew mádeniyatın qáliplestiredi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
