|
Lipidlarga
yog‘lar, efir, glitserin, steroidlar, izoprenoidlar, karatinoidlar
guruhlari kiritilgan. Bulardan tashqari alifatik, siklik uglevodorodlar, ularning
spirt, alg‘degid va oksikislotalari bilan hosil qilgan birikmalari, mo‘m, kutin,
suberin, sparapolining mahsulotlari ham kiradi.
Aromatik moddalarga
aromatik kislotalar, vanilin, prokatexin, siren,
kofe, ferula kislotalari kiritilgan. Nospetsifik organik moddalar
mineralizatsiyaga uchrab CO
2
, H
2
O, NH
3
, N
2
hosil qiluvchi va ular tuproq
kesmasida harakatda bo‘lib, gumus hosil qilishda ishtiroq etishi mumkin.
Gumus tarkibini o‘rganish M.V.Lomonosov davridan boshlangan.
S.P.Kravkov va A.G.Trusov tez o‘zlashtiriladigan yengil organik kislotalar
gumus moddalarini hosil qiladi degan g‘oyani ilgari suradi. L.S.Mayard
(1912, 1917) gumusga o‘xshagan qoramtir eritmalarni sintez qildi.
V.R.Vilyams (1897, 1914, 1939) esa yuqori tabaqa o‘simlik va hayvonlar
tomonidan organik kislotalar hosil qilinib, mikroorganizmlar ularni yemirib,
gumus moddalar hosil qiladi deb ta’kidlagan edi.
J.Fisher va G.Shreder (1921,1922); V.Fuks (1931,1936) anaerob va
aerob bakteriyalar o‘simlik va hayvonot dunyosini kren kislotasi, fulg‘vo va
H.
Х
.
Т
ursunov.
Т
uproqshunoslik
72
ulg‘min kislotasini sintez qiladi, gumin kislotalarining asosini lignin
moddalari hosil qiladi, deb yozgan edi.
Akademik I.V.Tyurin boshchiligidagi bir guruh olimlar, o‘simlik va
hayvonot dunyosi, mikroorganizmlarninng abiotik omillar ta’sirida, spetsifik
gumus moddalari hosil qilishini aniqlab berdi.
Gumus spetsifik modda shaklidagi geterogen azotli aromatik
polidispers yuqori molekulyar birikmalardir. Gumus kislotasi tarkibida C-50-
62 %, H-2,8-6,6 %, O-31-40 %, N-2-6 %. Gumus kislotalarining rangi qora-
qo‘ng‘ir bo‘lib, suvda erimaydi.
Fulg‘vokislotalar esa gumin kislotasi cho‘kmaga tushgandan keyin
qoladigan oqish rang, uglerodi kamroq, zichligi 1,43-1,61 g/sm
3
birikma
bo‘lib, tarkibida C-41-46 %, H-4-5 %, N-3-4 % ni tashkil qiladi.
Fulg‘vokislotalar tuproqdagi oksidlar, kation va anionlar, fosfor birikmalari
va ikkilamchi minerallar bilan birikkan bo‘ladi. Gumus hosil bo‘lishi va
uning
kimyoviy
tarkibini
aniqlash
sohasida
M.M.Kononova,
L.N.Aleksandrov (1970), F.Dyushofur (1972), D.S.Orlov (1977), S.A.Aliyev
(1980) ko‘plab izlanishlar olib borganlar.
Gumus tuproq unumdorligi, g‘ovakligi, donadorligi, namligi va havo
rejimini yaxshilaydi. Gumusi ko‘p (10-15 %) bo‘lgan qora tuproqlar eng
hosildor yerlar hisoblanadi. Gumus tuproq kesmaning AV qatlamida
to‘planadi.
Demak, gumusning murakkab kimyoviy tarkibida azot saqlovchi
yuqori molekulyar moddalar majmuasi bo‘lib, qoramtir rangda va tuproqqa
tekis singib ketgan hamda mineral qismi bilan juda mustahkam birikkan
holatdadir. Tuproqdagi organik moddalarning 85% gumus, 10% o‘simlik
qoldiqlari, tuproq florasi va faunasi (zambrug‘lar, suv o‘tlari, bakteriyalar,
aktinomitsetlar, yomg‘ir chuvachanglari) 5 % ni tashkil qiladi.
Tuproqda to‘planadigan gumus miqdori, bir qator omillar va
sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi, biomassa miqdori va sifati, kimyoviy tarkib,
muhit, suv-havo, issiqlik rejimi hamda fizik-mexanik xususiyatlari bilan
bog‘liq bo‘ladi. Qora tuproqlarda gumusning miqdori 10% dan oshiq bo‘lib,
qumli sahro tuproqlarida 0,5% dan oshmaydi.
Tuproqning gumusli holatini ko‘rsatuvchi belgilar tizimi L.A.Grishina
va D.S.Orlov tomonidan tavsiya etilgan. Gumus holati, tuproqdagi organik
moddalar miqdori va zahirasi, uning kesmaning genetik qatlami bo‘ylab
tarqalishi azot bilan boyiganligi, gumus hosil bo‘lish darajasi, gumus
kislotalari tiplari va ularning alohida belgilari e’tiborga olingan.
Gumusning tuproqdagi miqdori turlicha, masalan, qora tuproqlarda
10%, podzolda 1,5-2,0, bo‘z tuproqlarda 2-3% ni tashkil qilib, qalinligi ham
0,5-1,5 metrgacha o‘zgaradi.
H.
Х
.
Т
ursunov.
Т
uproqshunoslik
73
Gumus miqdoriga ko‘ra tuproqning quyidagi xillari ajratilgan:
Gumussiz < 1%
Juda kam gumusli – 1-2
Kam gumusli – 2-4
O‘rta gumusli – 4-6
Eng yuqori gumusli – 6-10
Gumusli – 15-30
Torfli > 30
Tuproq tarkibidagi o‘simliklar uchun zarur deyarli barcha elementlar –
C, O
2
, N, ‘, Cf, Mg, S va Fe kabi bor. Tuproq tarkibida gumusning miqdori
optimal darajada bo‘lsa, uning donadooligi, g‘ovakligi, nam saqlash
qobiliyati va unumdorligi darajasi oshadi. Tuproqda mikrobiologik jarayoni
oksidlanish qaytarilish reaktsiyasi, muhit, unumdorlikni belgilaydigan biofil
elementlar hamda o‘simlik uchun kerak bo‘ladigan azot yaxshi o‘zlashtiriladi.
Tuproq tarkibidagi gumusni ko‘paytirish uchun organik o‘g‘itlar solish, o‘t
dalali almashlab ekish tavsiya etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
