|
Tuproqshunoslik fanining rivojlanish tarixi.
Tuproqshunoslik fani XVII asrning boshida shakllana boshlagan,
ammo inson tomonidan tuproqqa ishlov berish, undan qishloq xo‘jaligida
foydalanish tarixi bir necha ming yillarni o‘z ichiga oladi.
Yevropa, asosan, O‘rta yer dengizi atrofidagi mamlakatlarda:
Yunoniston, Rum, Suriya, Iroq, Assuriya, Mesopotamiyada dehqonchilik
madaniyatining rivojlanish tarixi to‘g‘risidagi ma’lumotlar antik davr
faylasuflari va donishmandlari bo‘lgan Aristotel, Teofrast, Lukretsiy,
Vergiliy, Varron, Kolupella, Pliniy va Katon asarlarida keltirilgan va
bizning hozirgi davrgacha yetib kelgan.
Tuproqshunoslik fanining rivojlanishi insoniyat va qishloq xo‘jaligi
tarixi bilan chambarchas bog‘liqdir. Sug‘oriladigan dehqonchilik miloddan
oldingi V asrda Meksika, Xitoy, Misr, Mesopotamiya, Eron,
Movarounnaxr, Sir va Amudaryolar oralig‘idagi mamlakatlarda
rivojlangan.
O‘rta Osiyoda yer haydaydigan omoch qadimgi davrlardan to XX
asrlargacha ishlatib kelingan. Qadimgi dunyo tarixidan mahlumki,
Misrning Nil daryosi havzasidagi dehqonchilikda suv yordamida
keltiriladigan loyqalar hisobiga tuproq unumdorligi oshirilar edi. Xitoyda
esa, miloddan avvalgi IV asrdan buyon tuproq tavsifi yozilib, shimolda
qora, dasht va cho‘llarda oq, sharqdagi botqoqda ko‘k-zangori, subtropik
va tropik o‘lkalarda sariq, qizil, jigarrang, O‘rta Osiyo soz yoki sozsimon
yotqiziqlarda sariq tuproqlar ajratilgan edi.
Eramizdan oldingi 372-287-yillarda yashagan Aristotelning shogirdi
Teofrast “O‘simliklar haqida tadqiqotlar” nomli asarida tuproqning
xossalarini o‘simlik talabi asosida o‘rganish g‘oyalarini ilgari suradi.
Asarda tuproq unumdorligiga binoan o‘simlik turini yoki navini tanlash va
yerga ishlov berish usullarini qo‘llash kabi ko‘plab ilg‘or fikrlar keltirilgan.
Yunoniston tuproqlari va ulardan qishloq xo‘jaligida foydalanishga oid
H.
Х
.
Т
ursunov.
Т
uproqshunoslik
10
ma’lumotlar tarixchi Ksenofontning “Uy-ro‘zg‘or xo‘jaligi haqida”gi
asarida yoritilgan. Tuproq haqidagi ko‘proq ma’lumotlar Gerodot va
Eratofen bir qator tadqiqotlarida keltirilgan.
Tuproqshunoslik fanining rivojlanish tarixi to‘g‘risida ma’lumotlar
rus va o‘zbek tilida N.M.Sibirsev (1900), K.D.Glinka (1908), V.R.Vilyams
(1928), B.G.Rozanov (1982), M.A.Pankov (1963), I.Boboxo‘jayev,
P.Uzoqov (1995) tomonidan yozilgan darsliklarda qisqacha tavsif etilgan
bo‘lib, birinchi marotaba tarixiy masalalar I.A.Krupenikov (1981)
tomonidan to‘laroq bayon etilgan. U tuproqshunoslik fanining rivojlanish
tarixini o‘n qismga bo‘lib, batafsil tavsiflab bergan. Ular quyidagi
bosqichlardan iborat.
1. Ibtidoiy jamoa tuzumidagi neolit, bronza davrida tuproq
unumdorligi, xossalari, ishlov berish usullari to‘g‘risidagi ma’lumotlar.
2. Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy va Amerika qit’asida
sug‘orma dehqonchilikda tuproq qoplami sho‘rlanishiga qarshi kurash
oddiy yer kadastrini tuzishga oid ma’lumotlar. Bu davr “Palerma toshi”,
Bruklin papirusi, Xammurapi kodeksi kabi suv va tuproq masalalarini o‘z
ichiga oladi.
3. Tuproq to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tartibga solish, tasnifini ishlab
chiqishga harakat, o‘g‘itlar to‘g‘risida ta’limot, geografik tarqalishi, diniy
va filosofik yondoshish masalalari Teofrast, Katon, Pliniy, Kolumella,
Varron, Gerodot, Straton, Lukretsiy Karr tomonidan miloddan to‘rt asr
oldin va IV asrlarni o‘z ichiga oladi. Ular tomonidan qishloq xo‘jaligi
entsiklopediyasi yaratiladi.
4. Feodalizm davrida mulkchilik asoslarini ishlab chiqish. Xitoy yer
kadastri, Vizantiyani “Geoponika”, Olmoniya, Angliya, Fransiya
mamlakatlarida yerni baholash, Rossiya, Litva, Belorussiyada yozma
daftarlarni tuzish masalalari.
5. Uyg‘onish davrida tuproq to‘g‘risida bilimlar: Albert Velikiy,
Pyotr Kresensiy tuproqni o‘simlik ta’sirida o‘zgarishi, Abu Ali Ibn Sino,
Leonardo da Vinchi tuzlarning o‘simlik oziqlanishidagi ahamiyati, Bernar
Palissi, XV–XVII asrlarda yashagan olimlar tomonidan bayon etilishi.
6. Vallerius va M.V.Lomonosov tomonidan tuproq unumdorligi va
tog‘ jinslarining bog‘liqligi, F.Bekon tomonidan tuproq qoplami o‘simlik
o‘sadigan, uni suv va tuzlar bilan tahminlaydigan manba agronomik
ta’limotida tuproqning o‘rni va olingan ma’lumotlardan iqtisodiy
yo‘nalishda foydalanish (Xon va Livanov) masalalari.
7. Tuproq qoplamini chuqurroq va kengroq o‘rganish, Kyulbel,
Teer, Komov, Pavlov tomonidan o‘simlikni gumus bilan oziqlanishi, Libix
tomonidan tuproq tuzlaridan o‘simliklarning foydalanishi, qora
Do'stlaringiz bilan baham: |
