Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
217 
зичлашади. Натижада уларнинг сув ўтказувчанлиги ѐмонлашади. Бу юза 
оқимнинг кўпайишига ва ювилишининг кескин ошиб кетишига сабаб бўлади. 
Бу экинлар ўстирилганда тупроқ ўсимлик қопламисиз юмшоқ ғовак ҳолатда 
бўладиган пайт баҳорги кучли жала ѐмғирлар даврига тўғри келади. Шу 
сабабли проектив қоплам ўсимликларнинг тупроқни ҳимоялаш хоссаларини 
белгиловчи асосий кўрсатгич ҳисобланади. Кўп йиллик ўтлар ва кузги 
экинлар тупроқни жуда яхши ҳимоя қилади. Шундай қилиб, ўсимлик 
қоплами қанчалик қалин бўлса эрозия ва дефляция жараѐнларининг 
ривожини камайтиради, тупроқ унумдорлиги яхшиланади. 
Тупроқ қопламининг ҳолати. 
Эрозия ва дефляция жараѐнларининг 
боришида тупроқ шароитлари, унинг асосий хоссалари, нам ушлаш даражаси 
ва тупроқнинг гумусли қатлам қалинлиги муҳим аҳамиятга эга (Махсудов, 
Гафурова, 2012). 
Республикамиз худудининг табиий шароитлари ўзгарувчан бўлганлиги 
сабабли тупроқ ҳам хилма-хилдир. Ҳудудимиз тупроғини қуйидаги тупроқ 
минтақаларига ажратиш мумкин: 

Чўл минтақаси тупроқлари 

Пасттекислик ва дарѐ воҳаларининг гидроморф тупроқлари ва 
шўрхоклар 

Тоғ этаги пролювиал ва тоғ олди бўз тупроқлари 

Ўрта ва паст тоғ тупроқлари 

Баланд тоғ минтақаси тупроғи. 
 
Тупроқ эрозиясини келтириб чиқарувчи омиллар ва унга қарши 
тадбирлар. Инсоннинг нотўғри ташкил этилган турли ҳил фаолияти таъсири 
остида тупроқ қатлами емирилади ва буғланади. Эрозия тупроққа мана 
шундай таъсир ўтказилишининг ғоят кенг тарқалган ва ҳалокатли 
оқибатидир. 
Тупроқни эрозиядан сақлаш мваммоси дунѐнинг арид иқлими 
минтақасида жойлашган кўпгина мамлакатлар учун, шу жумладан 
Ўзбекистон ҳудуди учун ҳам долзарб мваммодир. Чунончи, республикада 
эрозияга учраган ер майдонлари 1772,3 минг гектарни ѐки ҳайдаладиган 
ерлар умумий майдонининг 40% ташкил этади. Шулардан 721,9 минг гектари 
ирригация эрозиясига /Х.М.Махсудов, 1989/, салкам 50 минг гектари жарлик 
эрозиясига /А.Ниғматов, 1988/, 700,4 минг гектари лалми эрозиясига 
/Х.М.Махсудов, 1989/ ва 300 минг гектари шамол эрозиясига дучор бўлган 
/К.М.Мирзажонов, 1976/.
Эрозияга учраган ерларда деҳқончилик маданияти даражасини 
юксалтириш уларни эрозиядан, пахта якка ҳокимлигининг таъсиридан кейин 
тупроқ унумсизлашидан ҳимоя қилиш қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилини 
тубдан кўпайтириш ва барқарорлаштиришнинг энг арзон ҳамда самарали 
йўли ҳисобланади.
Тупроқ эрозияси тарихида қишлоқ хўжалигини жадал ривожланиши 
натижасида ерларни унумдорлиги ҳолатини сақлаб қолиши ва юқори ҳосил 

---