Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
215 
Бу ерлар асосан суғориладиган ва лалмикор деҳқончилик минтақалари бўлиб, 
пахта, донли – бошоқли ва бошқа қишлоқ хўжалик экинлари ўстирилади. 
Бундан ташқари бу минтақаларда боғдорчилик ва узумчилик ҳам 
ривожланган (Махсудов, 2003).
Эрозия жараѐнининг ривожланишида ўсимлик қопламининг роли.
Маълумки, тупроқ пайдо бўлишида, шунингдек, озиқа-кул элементларининг 
биологик айланишида, тупроқни органик моддалар билан таъминланишида 
ўсимликлар асосий ва йўналтирувчи омил ҳисобланади. 
 
Айниқса тупроқ пайдо бўлишида олий ўсимликларнинг роли 
катталиги, яъни тупроқнинг ривожланиши ўсимликлар формацияси билан 
бевосита боғлиқлигини кўрсатади. Бу борада академик В.Р.Вильямс 
таълимотига мурожаат қилсак, ўсимликлар, жониворлар дунѐсининг 
тупроққа таъсирини асосан тўртта ўсимликлар формациясига бўлганини 
аниқлаймиз: 
1. Ўрмон-дарахт формацияси. Бу формацияда асосий органик модда 
яратувчи дарахт ўсимликлари бўлиб, уларнинг чириган илдизлари ва 
қолдиқларини замбуруғлар ва актиномицетлар парчалайди. 
2. Пичан ўт ўсимликлари формацияси. Бу формацияда асосий органик 
модда яратувчи пичан ўтлари бўлиб, уларнинг қолдиқларини анаэроб 
бактериялар ва қисман аэроб бактериялар парчалайди. 
3. Дашт ўтлари формацияси. Бу формацияда асосий органик модда 
яратувчи дашт ўтлари бўлиб, унинг қолдиқларини аэроб бактериялар ва 
қисман анаэроб бактериялар парчалайди. 
4. Чўл шўра ўтлари ва бута ўсимликлари формацияси. Бу формацияда 
асосий органик модда яратувчи чўл бута ўсимликлари бўлиб, унинг 
қолдиқларини актиномицетлар, аэроб бактериялар ва замбуруғлар 
парчалайди. 
Ўзбекистон тупроқларида академик В.Р.Вильямс кўрсатган мана шу 
тўрт ўсимликлар формациясининг ҳаммаси учрайди ва буларнинг таъсирида 
турли хил тупроқ типлари ва типчалари ҳосил бўлади. 
Ўсимликларнинг ҳамма хиллари эрозияга қарши тура оладиган энг 
кучли омил ҳисобланади. Ўсимликларнинг таъсир кўрсатиш даражаси 
уларнинг хилларига ва ўсимликларнинг ўсиш шароитига боғлиқ: яъни 
ўсимлик қанча яхши ривожланса ва тупроқнинг қоплама даражаси юқори 
бўлса, шунчалик ўсимликларнинг тупроқни эрозиядан химоялаш ва сувларни 
тақсимлаш роли ошади, чунки кучли ѐмғир томчилари ўсимлик устига 
тушади ва сўнгра ерга тушади тупроқ қаърига сингиб, тупроқ доначаларини 
емирилишдан сақлайди. Бунда бирмунча миқдордаги ѐғин ўсимликларнинг 
ер устидаги қисмида сақланади, натижада тупроқ юзасида оқим пайдо 
бўлмайди. Олимларнинг кузатишларига қараганда, ҳаводан ѐққан ѐғин-
сочинларни маданийлашган ўсимликлар 11 фоизгача, дарахтли ўсимликлар 
30 фоизгача ушлаб қолиши аниқланган. 
Ўсимликлар ўз илдизлари билан тупроқ заррачаларини мустаҳкамлаб 
ва ѐғин сувларини оқиб кетмасдан тупроқ қарига сингишига шароит яратади. 

---