Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
213 
ѐғинларининг хусусият ва миқдорига ҳамда сув оқимига катта таъсир 
кўрсатади. Унинг таъсири маҳаллий эрозия базисларининг чуқурлиги, 
ѐнбағирларнинг тиклиги (қиялик даражаси), узунлиги ва экспозициясига ҳам 
боғлиқ бўлади.
Ўзбекистон шароитида эрозия жараѐнларининг ривожланишида, эрозия 
манбаларининг тўпланишида ѐнбағирларнинг шакли катта роль ўйнайди. 
Улар асосан шаклига кўра: тўғри қияликли ѐнбағир, қабариқ, ботиқ ва 
зинапоясимон қияли ѐнбағирларга бўлинади. Жанубга ва шарққа қараган 
қиялик ѐнбағирлари шимолга ва ғарбга қараганларига нисбатан 18-25 кун 
олдинроқ қор қопламидан ҳоли бўлади. Жанубий ѐнбағирларда қор эриши 
жадалроқ кечади. Шу сабабли бошқа шарт-шароитлар деярли бир хил 
бўлгани ҳолда, тоғли ҳудудларда жанубга қараган ѐнбағирлардаги тупроқ сув 
эрозиясидан, шимолдаги ѐнбағрли тупроққа қараганда кўпроқ эрозияланган. 
Ёнбағир нишаблиги ва узунлиги ошиб борган сари одатда оқиб тушаѐтган 
ѐғин суви оқимларининг тезлиги кучаяди, шунга боғлиқ ҳолда тупроқ 
ювилиши ва оқизиб кетилиши ҳам жадаллашади (Хоназаров, Кумзуллаев, 
1999). 
Х.М.Махсудовнинг (1989, 1998) маълумотларига кўра, ѐнбағир қиялик 
даражаси ошган сари тупроқнинг емирилиш даражаси ҳам ошади. Агар 
нишаблиги 1-3 градусгача бўлган ѐнбағирларда, асосан, емирилмаган ѐки 
суст эрозияланган тупроқлар тарқалган бўлса, қиялиги 3-5 градусли 
ѐнбағирларда ўртача эрозияланган, 5-7-10 градусдан ҳам тик қияликларда, 
асосан кучли емирилган бўз тупроқлар учрайди.
Рельеф ер юзасидаги сув ва ҳаводан тушадиган ѐғин-сочинларнинг
тақсимланишига, қиялик бўйича оқимларнинг тезлигига, тупроқ ва 
заминнинг емирилиши (ювилиши) жадаллигига салмоқли таъсир кўрсатади. 
Бу борада, Ўзбекистоннинг рельефи жуда хилма-хил бўлиб, асосан, шарқдан 
ва жанубий шарқдан ғарбга ва шимолий ғарбга томон аста-секин пасайиб 
боради. 
Ёнбағирларнинг қиялик даражасига қараб тупроқ эрозиланиши гектарига 
қуйида келтирилган кўрсаткичлар миқдорида бўлиши мумкин: 

1
0
-3
0
 гача бўлган қияликда -10-15 т/га, 

3
0
-5
0
 да - 15-25 т/га, 

5
0
-7
0
 да - 25-35 т/га, 

7
0
-10
0
 атрофида бўлганида - 35-50 т/га ва ундан кўп тупроқ ювилиши 
мумкин. 
 
Геологик-геоморфологик шарт шароитлар. 
Ўзбекистон ҳудуди 
геологик – геоморфологик жиҳатдан Турон пасттекислиги, Устюрт платоси 
ва тоғ олди пасттекисликлар, адирлар, баланд тоғ Тянь-Шань ва Помир-Олой 
тизмаларини ўз ичига олади. Бу майдонларнинг кўп қисмини Чотқол, 
Қурама, Туркистон, Зарафшон ва Ҳиссор тоғ тизмалари ва тоғ олди 

---