Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
214 
минтақалари, улардан кейин адирлар, лѐссли текисликлар, дарѐ воҳалари 
қамраб олган. Тоғли минтақаларда ўзига хос баландликларнинг мураккаб 
релъефи эрозия базисининг чуқурлиги, тик қияликлар, чуқур сойлар билан
характерлидир (Махсудов, 1989, Турсунов ва б., 2009). 
Ўзбекистон 
қуйидаги 
литологик
-
геоморфологик 
районларга 
ажратилади:

Баланд тоғли минтақалар (Чотқол, Қурама, Туркистон, Хиссор 
тоғлари). 

Ўртача баландликдаги тоғ минтақалари. 

Паст тоғ ва тоғ олди минтақалари, бу ерларда асосан тўртламчи 
давр ѐтқизиқлари, қиялик ѐнбағирларда чағиртошли майда заррачали 
пролювиал-делювиалли ѐтқизиқлар билан қопланган. 

Ўр-қирли тоғ олди минтақаси, релъефи баланд-паст ѐнбағирли 
қияликлардан иборат. Тупроқ пайдо қилувчи она жинслар асосан лѐсс ва 
лѐссимон ѐтқизиқлар ҳамда скелетли майда заррачали пролювийдан иборат. 

Тоғ олди пасттекисликлари, дарѐларнинг юқори террасалари, 
релъефи баланд-паст қияликлардан иборат бўлиб, лѐссимон ва скелетли-
майда заррачали пролювий билан қопланган. 

Тоғ этаги текисликлари, дарѐларнинг юқори террасалари баланд-
паст релъефли бўлиб, лѐссимон ѐтқизиқлар билан қопланган, қолган 
ҳудудлар текис релъефли бўлиб ҳар хил ѐшдаги геологик тоғ жинсларидан 
ташкил топган. Буларнинг ичида қадимий учламчи давр ―неоген‖ 
ѐтқизиқлари билан қопланган жинслар учрайди. 
Ушбу районлар ерларининг геологик-геоморфологик тузилиши 
жиҳатидан релъефи мураккаб тўлқинсимон баланд-паст ѐнбағирлардан 
иборат бўлиб, эрозия жараѐнлари ривожига ѐрдамлашади, чунки лѐсс ва 
лѐссимон ѐтқизиқлар эрозияга осон берилади, емирилиб жарликлар ҳосил 
қилади. Қумоқли, қадимий учламчи давр ѐтқизиқлари емирилишга анча 
чидамли, қумоқли енгил қумоқли эол ѐтқизиқли шамол эрозиясига осон 
учрайди. Ўзбекистоннинг Фарғона водийсида ривожланган адирли 
майдонлардаги тупроқларнинг, айниқса 30-50 см чуқурликларда жойлашган 
ва усти ғовак ѐтқизиқлар қоплаган зич тоғ жинслари (гранит, сланец ва 
қумтошлар) сув эрозияси жиҳатидан жуда хавфли. Ҳозирда бу ерларда 
нотўғри суғориб деҳқончилик қилиш оқибатида кўпгина майдонлар 
ташландиқ ерларга, жарликларга айланиб, қишлоқ хўжалик айланмасидан 
чиқиб кетмоқда. 
Шундай қилиб, геологик-геоморфологик жиҳатдан қайд этилган 
минтақаларнинг кўпчилиги бўлиниб–бўлиниб кетган тоғли ва тўлқинсимон 
паст-баландликлардан иборат мураккаб релъефга эга. Бу релъефларда 
ривожланган тупроқнинг ва тупроқости қатламларининг эрозияга учраши 
осон кечади. Айниқса дарѐларнинг юқори террасаларига туташган тоғ олди 
ва тўлқинсимон паст-баланд релъефли тоғ этагидаги адирлар катта қизиқиш 
уйғотади. Булардан ташқари республикамиз ҳудудида лойли, қумоқ лесслар 
ва скелетли-майда заррали ѐтқизиқларда ривожланган бўз тупроқлар мавжуд. 

---