Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
121 
Модда 
Иссиқлик ўтказувчанлиги 
Ҳаво 
0,00006 
Сув 
0,00136 
Торф 
0,00027 
Кварц 
0,0024 
Гранит 
0,0082 
Базальт 
0,0052 
Тупроқ минерал қисмининг иссиқлик ўтказувчанлиги ҳавога нисбатан 
ўртача 100 баробар, сувга нисбатан 28 баробар юқори. Шунинг учун тупроқ 
қанчалик нам булса, унинг иссиқлик ўтказиши юқори, Ғоваклиги кўп 
бўлганда кам. Ёзда тупроқнинг юқори қатламлари қуриганда, унинг иссиқлик 
ўтказиши камаяди, натижада тупроқнинг юқори қисмларидан пастга қараб 
иссиқлик ўтказиши ҳам пасаяди. Кўз давомида тупроқда кўпроқ нам туплаш, 
ўз навбатида кўпроқ иссиқлик заҳирасини ҳам яратиш имконини беради. Бу - 
кузги ғаллани эртанги совуқлар таъсирида мўзлашдан сақлаб қолади. 
13-жадвал 
Тупроқ ва атмосфера ҳавоси 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
122 
Тупроқ юзасига иссиқликнинг тушиши, тупроқ қатламларига ўтиши, 
тупланиши ва қайтиши каби ҳодисалар йиғиндисига 
тупроқнинг иссиқлик 
режими 
дейилади. Тупроқнинг иссиқлик режими иқлим (қуѐш 
радиациясининг оқими, атмосферанинг намланиши ва қуруқлашуви ва 
бошқалар) шунингдек, жойнинг рельеф шароитлари, ўсимлик ва қор қоплами 
сингарилар таъсирида вужудга келади. Тупроқнинг иссиқлик ҳолатини 
характерловчи 
иссиқлик 
режимининг 
асосий 
курсаткичи 
тупроқ 
температураси ҳисобланади. Тупроқ температураси, келаѐтган қуѐш 
радиацияси оқими ва тупроқнинг иссиқлик хоссалари билан белгиланади. 
Ҳароратнинг тез ўзгариб турадиган тупроқ қатлами 0-1 см да бўлиб, 3-5 см 
дан бошлаб, кескин пасаяди. Тупроқнинг 35-100 см чуқурлигида сўткалик 
ўзгариши деярли кўзатилмайди. Тупроқ ҳароратининг сўткалик ўзгаришига 
ҳавонинг очиқ ѐки булўтли бўлиши, ѐғин-сочин, шамол таъсири ҳамда 
тупроқнинг таркиби, ўсимлик ва қор қоплами таъсир этади. Ёз фаслида 
яланг, очиқ жойларда тупроқ усти қатламининг ҳарорати Урта Осиѐда 70-75
0
ва тропик мамлакатларда 82
0
га етади
.
Тупроқдаги уртача йиллик ҳароратнинг ўзгариши: июль ва август 
ойларида уртача сўткалик ўзгариши энг юқори, январ-февралда эса минимал 
даражада бўлади. Ёз фаслида энг юқори сўткалик уртача темпуратура, одатда 
тупроқнинг устки қисмида кўзатилиб, қуйи қисмларида камайиб боради. 
Қишда эса аксинча тупроқнинг юзасида ҳарорат пасайиб, қуйи қисмларида 
кўтарилади.
Тупроқ ҳароратининг ўзгариб туришига сабаб булувчи табиий факторлардан 
асосийлари жойнинг рельефи, тупроқ хоссалари, ўсимлик ва қор қоплами 
сингарилар ҳисобланади.
Ўсимлик қоплами ѐз фаслида ер юзасининг ниҳоятда исиб кетишидан 
сақлайди, қиш мавсумида эса тупроқдаги иссиқликнинг тарқалиб кетишини 
пасайтиради. Қишки даврда қор қоплами тупроқ ҳароратига таъсир этиб, 
иссиқликни туплайди ва ерни совиб, мўзлашдан сақлайди. Бу - қишлаѐтган 
кўзги Галланинг нобуд бўлишини олдини олишда муҳим аҳамиятга эга. 
Тупроқнинг ҳарорати, шунингдек, унинг механик таркиби, намлиги ва 
рангига боғлиқ. Намликни яхши ушлаб турадиган соз тупроқлар юқори 
иссиқлик сиғимига эга бўлганидан, буғланишга кетадиган иссиқликни шунча 
кўп сарфлайди. Қумли тупроқлар кам иссиқлик сиғимига эга бўлганидан, соз 
тупроққа нисбатан тезроқ исийди. Демак, енгил механик таркибли қуруқ ва 
заҳи яхши қочирилган тупроқлар баҳор-ѐзда иссиқроқ бўлиб, кўзда эса соз 
тупроқларга нисбатан совуқроқдир.
Тупроқнинг температура режимини характерлашда тупроқнинг 20 см 
чуқурликдаги актив ҳарорат (>10
o
C) нинг давомийлик даври муҳим 
аҳамиятга эга. Ана шу чуқурликда экинлар ва табиий ўтларнинг илдиз 
системасининг асосий қисми тарқалган бўлади. Тупроқнинг 0,2 м 
чуқурликдаги актив ҳарорат (>10
o
C) тупроқнинг иссиқлик билан 
таъминланишини белгиловчи асосий курсаткичдир (14-жадвал). 

---