Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
123 
14-жадвал 
Ер юзасига келувчи қуѐш энергияси қисман тупроққа сингиб, унинг бир 
қисми атмосферага қайтарилади. Тупроқ юзасида сингдириладиган ва ундан 
нурланадиган қуѐш радиациясининг кирими ва сарфига 
радиация баланси 
дейилади. Тупроқнинг радиация баланси мусбат ва манфий бўлиши мумкин. 
Ана шунга кура тупроқ юзасининг исиши ѐки совуши белгиланади. Қуѐш 
радиацияси тупроқ юзасига етиб келгандан кейин, иссиклик радиациясига 
ўтади. 
Иссиқлик баланси қуйидаги қисмлардан иборат: радиация баланси 
курсаткичи (Р
6
) дан; транспирация ва физик буғланиш учун сарфланадиган 
иссиқлик (И
т
) дан ташкил топган ва бу иссиқлик тупроқдаги нам миқдорига 
боғлиқ бўлиб, радиация балансининг 70-80 фоизгача етади; тупроқ юзаси ва 
унинг анча чуқурлиги орасидаги иссиқлик алмашинуви учун сарфланадиган 
иссиқлик (И
с
); иссиқлик оқими тупроқ юзасидан пастга (ѐзда, кундўзи) ѐки 
пастдан юқорига қараб (қиш, кечаси) ҳаракатланиши мумкин; ҳавони 
қиздириш учун сарфланадиган иссиқлик (И
к
) дан иборат. Энергиянинг 
сақланиш қонунига асосан тупроқ юзасига айни вақтда келадиган иссиқлик 
миқдори, унинг сарфига баробар бўлганидан иссиқлик баланси қуйидаги 
тенглама билан ифодаланади: 
Р
6
+ И
т
+ И
с
+ И
к
* 0
Тупроқнинг иссиқлик баланси жойнинг географик ҳолати, рельефи, йил 
мавсуми ва сўтканинг вақти, тупроқ хоссалари, ўсимликлари ҳамда 
метеорологик шароитлари ва бошқаларга боғлиқ. Уртача йиллик ҳарорат ва 
тупроқнинг мўзлаш характерига кура В.Н.Димо (1972) тупроқ иссиқлик 
режимининг қуйидаги: мўзлоқ, ўзоқ мавсумий мўзлайдиган, мавсумий 
мўзлайдиган, мўзламайдиган типларини ажратади. 
Турли ўсимликларнинг оптимал (мўътадил) ўсиб ривожланиши учун, 
унинг айрим вегетатив даврларида ҳар хил миқдордаги иссиқлик талаб 
этилади. Жумладан, экинларнинг уруГи 0-1 дан паст булмаган ҳароратда 
униб, кукариб чиқади(15-жадвал).

---