Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
118 
ўзгариши мумкин. О
2
ва СО
2
нинг йиллик динамикасида кислороднинг 
максимал миқдори ва карбонат ангидриднинг минимал миқдори ѐз даврига 
тўғри келади. Нормал даражада намланган даврда, тупроқ ҳавосидаги 
кислород миқдори, одатда тупроқнинг юқориги қисмидан пастга қараб 
камаяди. СО
2
эса аксинча кўпаяди. Газ алмашинуви қийин бўлган 
тупроқларда, СО
2
нинг максимал концентрацияси ва О
2
нинг минимал 
миқдори, тупроқнинг юқори ва урта қатламлари учун характерли.
Тупроқларни маданийлаштириш йули билан, унинг ҳаво режимлари 
яхшиланади. Тупроқ эритмасининг реакциясини мақбуллаштириш, органик 
ва минерал ўғитлардан фойдаланиш, ерни Суғориш сингарилар тупроқнинг 
физик хоссаларини яхшилайди, биологик жараѐнларни активлаштиради ва 
аэрация жадаллигини оширади. Тупроқларда чуқур ҳайдалма қатламни 
яратиш, зич ҳайдалма ости қатламини юмшатиш, мақбул нормада Суғориш, 
тупроқ қатқалоГини юмшатиш ва шунингдек кам гумусли оғир механик 
таркибли ерларга органик ўғитларни қулланиш тупроқнинг ҳаво режимини 
яхшилаш ҳамда тартибга солиб туришнинг муҳим агротехник, 
агромелиоратив тадбирлардан ҳисобланади. 
 
8.5.Тупроқнинг иссиқлик хоссалари ва иссиқлик режими 
Тупроқ ҳарорати ўсимликлар усиб ривожланишининг энг муҳим 
омилларидан бири ҳисобланади. Тупроқнинг иссиқлик режими, бу ерда 
кечадиган биологик ва кимѐвий жараѐнларга ҳам бевосита таъсир этади. 
Тупроқда маълум ҳарорат бўлгандагина ўсимликлар яхши ривожланиб, 
микроорганизмлар фаолияти активлашади. Тупроқ юзасига тушадиган қуѐш 
радиациясининг бир қисми, тупроқни қиздириш учун сарфланиб, бошқа 
қисми яна нурланиб атмосферага қайтади. Турли тупроқлар ҳар хил даражада 
исиб, совиш хусусиятига яъни иссиқлик режимига эга. Тупроқнинг иссиқлик 
ҳолати унинг генетик қатламларидаги ҳароратнинг курсаткичлари билан 
характерланади. 
Ҳарорат тупроқда кечадиган кимѐвий, физик-кимѐвий, биокимѐвий ва 
биологик жараѐнларнинг бориши ҳамда интенсивлигининг муҳим омили 
ҳисобланади. Тупроқдаги турли бирикмаларнинг эриши ва чукмага тушиши, 
шунингдек микроорганизмлар ва тупроқ фаунасининг ҳаѐт фаолияти 
тупроқдаги иссиқликка боғлиқ. Қишлоқ хужалик экинлари уруГининг униб 
чиқиши, илдизларининг ривожланиши, улардаги алоҳида стадияларнинг 
ўтиши, фотосинтез жадаллиги сингариларга бевосита боғлиқ бўлган ўсимлик 
ҳосилдорлиги тупроқнинг иссиқлик шароитларига боғлиқ. Тупроқда 
иссиқлик етарли булмаганда, ўсимликлар ҳосили пасайиб, ҳатто экинлар 
нобуд бўлади. Турли тупроқнинг иссиқлик режимлари А.П.Вайков, 
А.Ф.Чудновский, М.И.Будико, А.М.Шульгин, А.Н.Димо, Ўзбекистонда 
И.Турапов, Ш.Холиқулов ва бошқалар томонидан анча батафсил урганилган. 
Тупроқдаги иссиқликнинг асосий манбаи - қуѐш нури энергияси (қуѐш 
радиацияси) ҳисобланади. Шунингдек тупроқдаги иссиқликнинг унча кўп 
булмаган қисми, ернинг ички энергияси ва литосферанинг юқори қисмларида 
кечадиган кимѐвий, биологик ва радиоактив жараѐнлар натижасида юзага 

---