Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
39 
айланиш натижасида ҳосил бўладиган маҳсулотлар орасидаги мураккаб 
жараѐнлар таъсирида дастлабки Ғовак жинсларга хос бўлмаган янги 
бирикмалар юзага келади. Бу, тупроқ ва унинг унумдорлигининг 
шаклланишида муҳим роль ўйнайди. Гумус кислоталарининг тўзлари 
ишқорий ер металлари, айниқса кальций билан бирикиб сувда эримайдиган 
моддалар ҳосил қилади ва гель ҳолида улар пайдо бўладиган жойда тўплана 
бошлайди ҳамда минерал заррачалар юзасини парда шаклида қоплаб олади, 
уларни елимлаб бир-бирига бириктиради ѐки заррачалар орасидаги майда 
қил йўллар ва бўшлиқларда тўпланади. Гумус кислоталари билан алюминий 
ва темир гидрооксидларининг ўзаро таъсири туфайли ҳам қатор гумусли 
комплекс бирикмалар ҳосил бўлади. Уларнинг ҳаракатчанлик даражаси 
гумус кислоталарининг табиати ва тупроқ эритмасидаги катионлар ҳамда 
турли оксидларнинг таркибига боғлиқ. Гумус моддаларнинг юқори 
дисперсланган (майда) гилли минераллар билан ўзаро таъсирлашуви 
натижасида мураккаб органик-минерал яралмалар шаклланади. Бу комплекс 
коллоидларнинг таркиби ва дисперсланиш даражаси бир хил эмас. Шунинг 
учун ҳам улар анча каттароқ бўлган заррачалар юзасида турлича 
мустаҳкамликда бирикади. Минерал ва органик моддаларнинг ўзаро таъсири 
натижасида юзага келадиган маҳсулотлар Ғовак жинсларнинг қатламлари 
орқали ҳаракат қилиб, молекўляр ва коллоид эритмалар сифатида турли 
чуқурликларга чўкиб йиғила бошлайди. Натижада дастлабки, деярли бир хил 
таркибли она жинслар ўзининг кимѐвий ва механик таркиби, физик 
хоссалари ҳамда ташқи белгилари билан фарқ қиладиган қатор қатламларга 
ажралиб табақаланади. Бир-биридан фарқ қиладиган бу алоҳида қатламлар 
тупроқ горизонтлари
деб аталади. (4-расм) 
4-расм. Тупроқ кесмасининг 
кўриниши.
Ҳар бир тупроқ горизонти 
ўзининг қалинлиги, морфологик 
белгилари шунингдек, физикавий 
хоссалари, механик, кимѐвий ва 
минералогик таркиблари билан 
фарқланади. 
Мвайян 
тупроқ 
горизонти шу тупроқнинг келиб 
чиқиши ва ривожланиш тарихини 
акс эттирганлиги учун хам В.В.Докучаев бу қатламларни 
генетик 
горизонтлар
деб атайди. Барча тупроқ горизонтлари йиғиндиси тупроқ 
профилини ташкил этади.
4.Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнларининг бориши учун ниҳоят катта 
энергия сарфланади. Тупроқда тупланадиган энергиянинг асосий ва муҳим 
манбаи — қуѐш радиациясидир. Ер юзаси қуѐшдан ҳар йили тахминан 21*10
20
жоул иссиқлик олади, Бу энергиянинг асосий қисми қуруқлик юзасидан намлик 
ва океанлар сувининг буғланиши учун ҳамда атмосфера билан ер юзаси орасида 

---