Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
35 
содир бўладиган, тупроқ пайдо бўлиш жараѐнида, ушбу хоссалар янада 
ривожланади ва тупроқ хоссаларига айланади. Ҳосил бўлгандан кейин ўз 
жойида қолган (жинсларнинг элювийси), ѐки сув ѐки шамол ѐки гравитация 
кучлари таъсирида бир жойдан иккинчи жойга кўчирилиб ѐтқизилган нураш 
рухляги (тоғ жинсларининг турли катта кичикликка, таркиб ва хоссаларга эга 
бўлган нураш маҳсулоти), тубан ва олий ўсимликлар ва улар билан боғлиқ 
бўлган фауна (ҳайвонот дунѐси) ларнинг пайдо бўлиши шунга мос равишда 
тупроқ пайдо бўлишининг жадал ривожланиши учун қулай субстрат тарзида 
хизмат қилади. 
Тупроқ пайдо бўлиши асосан нураган ва нураѐтган дастлабки жинс 
қалинлиги чегарасида ўзига хос тўзилиши (иерархик тупроқ тўзилиши)нинг 
шаклланишига, янги ҳосил бўлган тупроқнинг махсус хоссалар ва 
функцияларга эга бўлиши ва ер юзасидаги геосфера жараѐнларининг умумий 
динамикасида, ушбу структура (тўзилиш), хосса ва функцияларнинг 
мунтазам динамик қайта яратилишига олиб келади. 
2.2. Тупроқ генезиси, эволюцияси ва тупроқ зоналари бўйича 
В.В.Докучаев таълимоти
. 
Маълумки, тупроқ тоғ жинсларидан келиб чиққан. Аммо ер бетига 
чиқиб қолган тоғ жинсларига ҳали тирик организмлар таъсир этмаган даврда 
жинсларда фақатгина нураш жараѐни кечади. Бунинг натижасида ҳосил 
бўладиган нураш маҳсулотлари таркибидаги ўсимликлар учун озиқ моддалар 
ҳисобланган кўл элементлари (Са, Мg, К, Р, S кабилар) атмосфера ѐғинлари 
таъсирида ювилади ва юза оқимлар ҳамда сизот сувлари таъсирида денгизлар 
ва океанларга олиб борилиб тулиқ ѐки қисман ѐтқизилади, натижада денгиз 
чўкиндилари ҳосил бўлади. 
Ҳар йили сув оқимлари билан жаҳон океанига 20-25 млрд.т. минерал 
заррачалар оқизилиб кетилади, унинг асосий қисми тупроқ заррачаларидир.
Ер тарихида кечадиган ўзоқ муддатли геологик жараѐнлар туфайли 
денгизлар қуруқликка айланиб, ундаги чўкиндилар ер бетига чиқиб қолади ва 
у яна қатор мураккаб нураш жараѐнларига учрайди. Қуруқлик ва океанлар 
орасида кечадиган моддаларнинг ана бундай айланишига 
катта геологик 
айланиш
деб айтилади. Ўзининг йуналиши билан бу айланишда нураш пусти 
жинсларидаги ўсимликлар учун зарур кўл элементлари унда тупланмасдан, 
аксинча камайиб бориб, камбағаллашуви руй беради. 
Тоғ жинсларининг тупроққа айланиши бир вақтнинг ўзида кечадиган 
нураш ва тупроқ пайдо бўлиш каби икки жараѐннинг биргаликдаги таъсири 
натижасида юзага келади. Тупроқ пайдо бўлиш жараѐни фақат тирик 
организмлар, жумладан, юксак ўсимликлар ва микроорганизмларнинг ўзаро 
таъсири туфайли кечади. 
Тоғ жинслари юзасида ўсаѐтган ўсимлик илдизлари маълум 
чуқурликкача кириб боради ва унинг анча қисмини эгаллайди. Натижада 
жинсларда тарқоқ ҳолда бўлган кўл элементлари тарзидаги озиқ моддалар Р, 
S, Са, Мg, К сингариларни илдизлари орқали ўзлаштириб олади ва бунда азот 
ҳам туплана бошлайди. Жинсларда азотнинг ҳосил бўлиши ва тупланиши 

---