Тупроқшунослик асослари

1-расм. Гранитнинг нураши. 2-расм. Магматик тоғ жинсларининг 
нураши.

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
25 
Литосферанинг нураш жараѐни давом этаѐтган устки-юза қатламига 
нураш қобиғи 
дейилади. Бунда 2 зона ажратилади: 
устки ѐки ҳозирги замон 
нураш зонаси 
ва
чуқурлик ѐки қадимги замон нураш зонаси
. Тупроқ пайдо 
бўлиш жараѐни содир бўладиган ҳозирги замон нураш зонасининг қалинлиги 
бир неча сантиметрдан 2-10 м гача бўлиши мумкин.
Ер юзида тарқалган ҳар хил тош, шағал., қум, чанг ва лойқалар сингари 
ғовак жинслар узоқ вақтлардан буѐн давом этиб излаѐтган нураш жараѐни 
маҳсули ҳисобланиб, улар асосан ернинг нураш қобиғида учрайди ва тупроқ 
она жинси бўлиш қобилиятига эга. 
Тупроқ ернинг бош қатламини ҳосил қилади уч ўлчовли органи 
ҳисобланадиган қобиқ. Бу қатлам ер устида ҳаѐтни қўллаб-қувватлайди, 
тозаловчи фильтр сифатида яъни ифлослантирувчи газсимон алмашиш 
ва атмосферании сақлаш - экологик тизимлар ўртасидаги энг асосий 
табиий ресурслар ва бирламчи ҳисобланади.Тупроқ- озиқ-овқат ишлаб 
чиқариш учун саноат ва хом ашѐ манбаидан ташқари ва фуқаролик 
тузилмалари учун пойдевор бўлиб у ҳам сайѐра тарихи ва бир архив 
ҳисобланади, ишлаб чиқариш воситаси. Тупроқни барқарор бошқариш 
атрофлича тушунишга боғлиқ, унинг сифатлари, жараѐнлари унинг 
экотизим хизматларини ѐки концептвал вазифаларини мўътадил 
аҳамияти, ва атроф-муҳит билан ўзаро алоқасига доир ўзгаришлар билан 
боғлиқ бўлиб тупроқнинг муҳим сифатларига киради.
1

Тоғ жинслари ва минералларнинг нураши табиий факторларнинг 
таъсирига кўра 3 хил: 
физикавий,
кимѐвий
ва 
биологик
нураш турларига 
бўлинади. 
Физикавий нураш.
Бу жараѐн натижасида яхлит тоғ жинслари ҳамда 
минералларнинг кимѐвий ва минералогик таркиби ўзгармаган ҳолда улар 
механикавий равишда ҳар хил ҳажмдаги бўлакчаларга ажралиб, парчаланади 
ва майдаланади. Физикавий нураш асосан ҳаво ҳароратининг кескин 
ўзгариши натижасида вужудга келганлиги сабабли бу хил нурашга 
кўпинча 
термик нураш
ҳам дейилади. 
Қуѐш нури таъсирида кундузи тоғ жинслари ва минералларнинг сиртқи 
қисми анча тез қизиб, ҳажми кенгайганлигидан жинснинг қизиган устки 
қисми ички совуқ ва ҳажми унча ўзгармаган қисмидан ажрала бошлайди, 
кечаси аксинча, тоғ жинси ва минералларнинг сирти ички қисмига қараганда 
тезроқ совийди ва ҳажми кичраяди.Арид (қуруқ) иқлимли районларда 
ѐриқларга шўр сув сизиши ва тузларнинг ўша жойда кристалланиши туфайли 
физикавий нураш содир бўлади. Масалан, сувда эриган ангидрид (СаS0
4
) 
ѐриқлар орасида тўпланиб сув билан бирикади ва гипсга (СаS0
4 
· 2Н
2
О) 
айланади. Ҳажми 33 % га кенгаяди ва натижада у физикавий нурашни 
кучайтиради. 
 Кимѐвий нураш.
Тоғ жинслари ва айрим минераллар сув ва 
атмосферадаги кислород ҳамда карбонат ангидриди (СО
2
) таъсирида кимѐвий 
1
(Soil degradation in the United States: extent, severity, and trends/ Rattan Lal, Terry M.Sobecki, Thomas Iiваri, John M. 
Kimble.2004, 3бет.)

---