Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
176 
Бўз тупроқларда ялпи фосфорнинг миқдори анча кўп бўлса ҳам уларнинг кўп 
қисми кам эрувчан шаклларида бўлганлигига кўра ўсимликлар томонидан
ниҳоят даражада кам ўзлаштирилади. 
Бўз тупроқларнинг она жинслари лѐссларда калий тўплайдиган 
минераллар-дала шпатлари ва 
слюдала
р кўп бўлганлиги сабабли, бу 
тупроқларда калийнинг ялпи миқдори жуда кўп 1,7-2,4%, ҳаракатчан шаклли 
эса то 723 мг/кг қадар етади. 
Бўз тупроқларнинг ялпи кимѐвий ва минералогик таркиби деярли бир 
хил. Уларнинг таркибида асосан кварц, дала шпати ҳамда каолинит, хлорит 
ва бошқа минераллар учрайди. 
Бўз тупроқлар яхши микроагрегатлик қобилятига, сув-физикавий 
ҳоссалари яхши. 
12.3.Бўз тупроқларнинг қишлоқ хўжалигида фойдаланилиши. 
А.Миддендорф ўзининг 1882 йилда чоп этилган ―Фарғона водийси 
хиссалари‖ китобининг 4-бетида қуйидагиларни ѐзган ғ ―Қора тупроқлар ва 
бўз тупроқлар ўзларининг унумдорлиги бўйича тенг рақобатли тупроқлардан 
ҳисобланган бўлиб, ўзларнинг ташқи қиѐфасига ҳамда бошқа ҳоссаларига 
қараганда бир-биридан катта фарқ қилиб, қоронғу ва кундузни билдиради‖. 
Бўз тупроқлар қадимий тарихий маълумотларга қараганда Марказий 
Осиѐ Ўрта ва Яқин Шарқда кўп асрлардан бери суғориш деҳқончиликда 
фойдаланиб маданий деҳқончиликнинг асосий ерларидан ҳисобланади. 
Ботаникларнинг тадқиқотларга қараганда Марказий Осиѐ, Эрон, Ҳиндистон 
буғдой, рож, нўхат ва осиѐ пахтасининг асосий маркази ҳисобланади. Бу 
деҳқончилик тоғли ҳудудларида жойлашган бўлиб, тупроқларда эса 
суғориладиган бўз тупроқлардан ташкил топган. 
Атоқли ботаник М.Г.Поповнинг (1929) фикрига қараганда ўрта ер 
денгизи ҳудудларига мансуб бўлган меваларидан олма, олхўри, бодом, 
анжир, гилос, ѐнғоқ, ўрик ва бошқалар ҳам Марказий Осийда жуда эски 
замонлардан бери маданийлаштирилган. Бу ишлар ҳақидаги маълумотлар 
Марказий Осиѐда тараққий этган. Бактерия, Мовароуннахр, суғдиѐна ва 
бошқа давлатларнинг қадимий китобларида сақланиб қолган. Шундай қилиб 
бўз тупроқлар зонаси инсон цивилизациясида дунѐ тарихида суғориш 
деҳқончилиги соҳасида ўзининг хиссасини қўшиб қишлоқ хўжалиги учун 
табиий тупроқларнинг энг аввал ўзлаштирилиши ва самарали фойдаланиши 
билан ажралиб туради. Шу туфайли Ўзбекистонда бўз тупроқлар қишлоқ 
хўжалигини ривожлантиришда ва суғориш деҳқончилигини янада юқори 
даражада бошқариш тараққий этишда ва турли маданий ўсимликларнинг 
етиштиришда муҳим рол ўйнайди. 
Ҳозирги даврда бўз тупроқларда пахтачиликдан ташқари ғаллачилик 
етиштириш ишлари ҳам кенг ривожланиб бормоқда. Бу йўналишлар 
мамлакатимизнинг 
қишлоқ 
хўжалигининг 
асосий 
тармоқларидан 
ҳисобланади. Ундан ташқари бўз тупроқлар ҳудудларида боғдорчилик, 
узумчилик, полизчилик ва лалмикорлик ҳам риожланган. 
Бўз тупроқларнинг салбий агрономик хусусияти уларнинг кам 
гумумслиги ва шунга кўра азотнинг ҳам унча кўп бўлмаслиги. Бу 

---