Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
124 
15-жадвал 
Тупроқдаги иссиқлик (маълум чегарагача) қанчалик юқори булса, 
ўсимликларнинг 
усиб 
ривожланиши 
шунчалик 
тез 
боради. 
Юқори ҳарорат ҳам ўсимликларга салбий таъсир этади. Жумладан, 
картошкада туганакларнинг ҳосил бўлиш жараѐни пасаяди. Паст ҳароратда 
ўсимликларнинг усиши сусайиб, вегетация даври чўзилади ва ўсимликлар 
ҳосили озаяди. Бундай шароитда ўсимликларга тупроқдан нам ва озиқ 
моддалар, айниқса, фосфор ҳамда азотнинг ўтиши камаяди, биологик-
кимѐвий жараѐнлар сусайиб, озиқ моддаларнинг алмашинуви бўзилади. 
Буларнинг барчаси экинлар ҳосилдорлигининг камайишига олиб келади. 
Тупроқ ҳарорати микроорганизмларнинг ҳаѐт фаолиятига ва улар таъсирида 
кечадиган биокимѐвий жараѐнлар (органик моддалар қолдиқларининг 
парчаланиши, аммонификация, нитрификация ва бошқа жараѐнлар) га катта 
таъсир этади. Кўпчилик микроорганизмлар учун оптимал ҳарорат 25-35 
атрофидадир. 
Тупроқ ҳароратининг ошиши билан тупроқ эритмасидаги газларнинг 
эрувчанлиги камаяди, аммо кимѐвий реакциялар активлиги ошади. 
Қўлланиладиган ўғитлар самараси, тупроқдаги намнинг буғланиши ва унинг 
тупроқ горизонтлари буйлаб тарқалиши ҳам ҳароратга боғлиқ.
Тупроқнинг иссиқлик режими шароитларини яхшилаш йули билан қуѐш 
радиациясини тартибга солиш, унинг таъсир кучини пасайтириш ѐки ҳавога 
тарқалиши билан унинг йуналишини камайтиришга қаратилган тадбирлар 
системасини ишлаб чиқишда муҳим роль уйнайди. Шимолий районларда 
ѐзги мавсумда намлик юқори бўлиши ва қуѐш радиациясининг кам тушиши 
сабабли, тупроқ ҳароратини оширишга, Жанубий қурГоқчил районларда эса, 
уни пасайтиришга қаратилган тадбирлар олиб борилади. Қуѐш иссиқлигини 
тартибга солиш тадбирлари системасига тупроқ юзасини ўсимлик қоплами 
билан соялантириш ва мульчалаш, ерни ишлашнинг баъзи усулларидан 
(юмшатиш, қаток босиш) фойдаланиш, экинларни пуштага экишни қулланиш 
сингарилар киради. Ўсимлик қоплами тупроқ юзасини соялантириб, қуѐш 
иссиқлигининг келишини камайтиради, шу билан ҳароратнинг пасайишига 
олиб келади. 

---