Tuproqshunoslik va geografiya

To’rtlamchi sistema geologiyasi-geologiyaning yer tarixidagi to’rtlamchi sistema va unga mos keladigan davrini o’rganadigan bo’limi, 1920-1930 yillarda mustaqil fan sifatida shakllandi.
To’rtlamchi sistema geologiyasi vujudga kelishi va rivojlanishiga rus olimlari, P. A. Kronotkin, A.A Pavlov, S. N. Nikitin, V. A. Obruchev, I. P. Gerasimov, shuningdek Avstraliyalik geolog olimlar A. Penk, E. Brikner, nemis olimi P. Voldshtedt, Amerikalik olimar A. Flint, F. Steyiner va boshqalar katta hissa qo’shdilar.
To’rtlamchi sistema geologiyasi masalalari to’rtlamchi davrni o’rganish bo’yicha xalqaro assostiastiyasi (INKVA, 1932 yilda tashkil qilingan) kongresslari, xalqaro geologik, geografik kongresslar va boshqalarda muhokama qilib boriladi. Bu sohadagi muammolar maxsus davriy adabiyotlarda yoritiladi.
15-jadval
Mustaqil davlatlar hamdo’stligida (MDH) quyidagi geoxronologik shkala qabul qilingan.

Nisbiy solnoma			Izotop solnoma
Eonlar Mln. yil	Eralar mln. yil	Davrlar	Muddati mln.yil	Pastki chegarasi yoshi mln.yil
Fanerozoy R H 580	Kaynazoy K Z 65	To’rtlamchi Q	1,75	1,75
		Neogen N	21,75	23,5
		Paleogen R	41,5	65
	Mezozoy M Z 180	Bo’r K	70	135
		Yura J	68	203
		Trias T	47	250
	Paleozoy R Z 335	Perm R	45	235
		Karbon S	60	355
		Devon D	55	410
		Sulur S	25	435
		Ordovik O	65	500
		Kembriy E	40	540
Proterozoy R R-2000	Yuqori proterozoy RR2-1060			1600
	Pastki proterozoy R R1 -900			2500
Arxey A R	Yuqori arxeozoy A K2-500			3000
	Pastki arxeozoy A K1-600			3600

Jadvaldagi izotop solnoma davrlar muddati va pastki chegara yoshi 2000 yil avgustda (Braziliya)da bo’lib o’tgan XXXI XGK da qabul qilingan.
16-jadval
To’rtlamchi davr xronologiyasi.

Odam paydo bo’lishi Muzlik davrining boshlanishi Oxirgi muzlanish davrining tugashi Toshga ishlov berish Mis asrining boshlanishi Temir asri Atom asrining boshlanishi Kosmos asri Fazoga va oyga ilk bor inson parvozi

1.5 mln yil 1,0 mln yil 10-12 ming yil 7 ming yil 6 ming yil 3 ming yil 1945- yil 1957-yil 1961-1969 yil

Xulosa va takliflar
Bitiruv malakaviy ish jarayonida geoxronologik jadval va uning mazmun-mohiyati hamda yer yoshini o’rganishdagi amaliy ahamiyatini, ta’lim jarayonida tutgan o’rnini o’rganish va baho berish tajribasidan kelib chiqib quyidagi xulosalarga keldik.
Geoxronologik jadval va uning mazmun-mohiyatini bitiruv malakaviy ishida o’rganish jarayonida ishga oid 20 dan ortiq adabiyotlar, tegishli atlaslar, internet ma’lumotlari, o’rta maktab adabiyotlari, ilmiy ommabop asarlar bilan yaqindan tanishib chiqdim.
Ishni yozish jarayonida geoxronologik jadvalda aks etgan barcha geologik birliklar ayniqsa kiriptozoy va fanerozoy eonalari haqida ularga tegishli geologik vaqt, eralar (Arxey, Proterozoy, Paleozoy, Mezozoy, Kaynazoy), davrlar (12 ta) ularni bo’limlarining nomlari, geologik indekslari, tog’ hosil bo’lish jarayonlari (Baykal, Kaledon, Gerstin, Mezozoy (Kimmeriy), Alp), materiklarning hosil bo’lishi va rivojlanishi (nemis olimi A. Vegener bo’yicha), organik dunyoning evolyustiyasi haqidagi ma’lumotlar bilan yaqindan tanishildi va tahlil etildi.
Geoxronologik jadvalni o’rta maktab o’quvchisi, geograf-bakalavr talaba hamda magistrlar juda puxta o’rganishlari lozim. Jadvalni puxta bilish Geologiya, Geomorfologiya, Biogeografiya, Paleontologiya (paleozoologiya va paleobotanika) va boshqa fanlarni o’zlashtirish uchun asosiy o’zak bo’lib xizmat qiladi.
Keyingi yillarda turli mamlakatlar hududlarida olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari ma’lumotlariga asoslangan holda xalqaro geoxronologik jadvaliga kiritilayotgan o’zgarishlar, uni yanada mukammallashtirish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada paleontologik topilmalar, joylardagi qatlamlarning joylashuvi, tarkibidagi organik dunyo qoldiqlari ashyoviy dalil bo’lib xizmat qilmoqda.
Hozirgi kunda yer va tog’ jinslari yoshini 2-usul (nisbiy va mutloq geoxronologiya) yordamida aniqlanadi. XX asrda radioaktiv elementlarning xossalari aniqlangach, ulardan «geologik soatlar» sifatida foydalanilmoqda. Oxirgi ma’lumotlarga ko’ra yerning yoshi 4,6 - 4,7 milliard yil deb ko’rsatilmoqda.
Mustaqilligimizni mustahkamlash, taraqqiyotimizni ta’minlash, mamlakatimiz kelajagi bo’lmish yoshlarning intelektual salohiyati, bilim darajasigagina emas, balki ularning ma’naviy yetukligi va daxldorlik tuyg’usini qay darajada his etishlariga ham bog’liqdir.
Hukumatimiz tomonidan e’lon qilingan “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” Davlat dasturida shu kabi jihatlarni hisobga olgan holda aholining keng doirasini eng avvalo yoshlarning ta’lim olish huquqidan foydalanish imkoniyatini kengaytirish haqida muhim vazifalar belgilandi.
Bitiruv malakaviy ishining mazmun mohiyatidan kelib chiqib quyidagi takliflarni bildirishni lozim deb bildik.

• 
  O’rta umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olayotgan har bir o’quvchi, talaba uchun ularning imkoniyatlaridan kelib chiqib geoxronologik jadvallar turli murakkablik darajalarda tayyorlanishi lozim.
  
• 
  Hozirgi darslik va o’quv qo’llanmalarga ilova qilinayotgan geoxronologik jadvallarni maktab adabiyotlari akademik litsey va kasb hunar kollejlari adabiyotlari va oliy ta’limdagi adabiyotlardagilarbilan solishtirib ijodiy o’rganish lozim.
  
• 
  Geoxronologik jadvalni elektron variantda va multimediya holatida tayyorlab dars jarayonida qo’llansa, o’quvchi jadvalni mazmun – mohiyatini ancha chuqurroq anglab oladi, hamda o’tilgan dars zamon talabiga mos tushadi.