Tuproqshunoslik va geografiya

Download 11,68 Mb.

bet	11/17
Sana	03.07.2022
Hajmi	11,68 Mb.
	#735666

1 ... 7 8 9 10 11 12 13 14 ... 17

Bog'liq
“geoxronologik jadval va uning mazmun – mohiyati”

R	Eosten Paleosten	R₂ R₁	Umurtqasizlardan foraminiferlar, nummulitlar, plastinka jabralilar, mollyuskalar, qorinoyoqlilar va boshqalar dengizda yaxshi tag eaqqiy etadi.	23 7	Alp burmalanishi

Bo’r	K	Yuqori bo’r Quyi bo’r	K₂ K₁	Yopiq urug’lilar paydo bo’ladi. Davrning ikkinchi yarmida sudraluvchilarning bir qismi ammonit va bellemenitlar hammasi o’ladi.	65-70	Kimmeriy	Laramiy Andiy Avstriy fazasi
Yura	J	Yuqori yura O’rta yura Quyi yura	J₃ J₂ J₁	Bu davrlarda sudralib yuruvchilar, suvda ammonit va bellemenitlar rivojlanadi. Ginkolar o’sadi.	58—65		Kimmeriy
Trias	T	Yuqori trias O’rta trias Quyi trias	T₂ T₁	Sudralib yuruvchilar taraqqiy etadi. Suvda va quruqlikda qushlar paydo bo’ladi. Sut emizuvchilarning birinchi namunasi paydo-bo’ladi.	45		Pfolsk
Perm	P	Yuqori perm	R₂	Toshko’mir davridagi o’simliklar o’rnini stikodalar egallaydi.	45		Zaaliy
		Yuqori perm	R₂	Fanerozoy	Paleozoy	PZ	Sudralib yuruvchilar rivojlanadi			Ural
		Quyi perm	P₁				Umurtqasizlardan —ammonidlar (steratsttlar, braxiopodalar) taraqqiy etadi.			Appalachi
Toshko’mir	S	Yuqori toshko’mir	S₃				Tez o’suvchi serbargli daraxtsimon o’simliklar. Plaunlardan lepidodendronlar va sigillar, bo’g’imlilar—kalamitlar, kordaitlar rivojlanadi.	55—75		Asturiy
		O’rta toshko’mir	S₂				Suvda, quruqda yashovchilar rivojlanadi. Hasharotlar paydo bo’ladi.			Sudet
		Quyi toshko’mir	C₁				Umurtqasizlardan: braxiopodalar, foraminiferlar, goniatitlar va ignatanlilar rivojlanadi.
Devon	D	Yuqori devon	D₃				Psilofitlar hukmronlik qilgan. Paporotniklarning qadimgi avlodi paydo bo’lgan.	50—70		Briton Arkadiy
		O’rta devn	D₂				Qalqonli baliqlar yashaydi. Suvda, quruqda yashovchi stegostefal paydo bo’lgan.
		Fanerozoy	Paleozoy		Quyi devon	D₁	Umurtqasizlardan braxiopodalar, marjonlilar, boshoyoqlilar, mollyuska, goniatitlar yashaydi.
			Silur	S	Yuqori silur	S₂	Psilofitlarning rivojlanishi davom etgan.			Erist Arden Tokon
					Quyi silur	S₁	Umurtqasizlardan yangi gruppa boshoyoqlilar, mollyuska, braxiopodalar va kovak ichaklilar, bo’g’in oyoqlilar behisob yashagan.	30—35	Kaledon	Erist Arden Tokon
			Ordovik	O	Yuqori ordovik	O₃	Qalqonli baliqlarning birinchi namunasi paydo bo’lgan.	60		Salair
					O’rta ordovik	O₂
					Quyi ordovik	O₁
			Kembriy		Yuqori kembriy	₃	Suv o’simliklari bakteriyalar ko’paygan va rivojlangan.	70
					O’rta kembriy	₂	Quruqlikda o’suvchi eng oddiy o’simliklar—psilofit- lar paydo bo’lgan.
					Quyi kembriy	₁	Umurtqasizlardan trilobitlar (bo’g’imoyoqlilar) va arxeostiatlar yashagan.			Baykal

Gruppagacha bo’lgai vaqt	Eralar (gruppa) nomi	Belgisi	Davrlar (sistema) nomi	Belgisi	Organik dunyosi	Davom etgan vaqti mln. yil (har sistemaga)	Tog’ burmalanish stikli		Fazasi
Kriptozoy	Proterozoy PR (Pt)	yuqori PR₃ (hbatq)	Vend	V		100±50		Zend. Grodski qavati
			yuqori o’rta quyi	R₃R₂ R₁	Suv o’tlar va bakteriyalar. Umurtqasizlar qoldig’i yomon saqlangan.	350±50 200±50 500±		Baykal (Kadom) burmalanishi Daleland Iotniy Got
			o’rta proterozoy	PR₂		300±100		Yuqori Kareliya, Xogland, Yatuliy, Intulid
			quyi proterozoy	PR₁		600±100		Quyi Qareliya Azov - Volin Saksagoniya
	Katarxey arxey	AR (A)	yuqori o’rta quyi	AR₃AR₂AR₁	Ibtidoiy hayvon qoldiqlarining izi bo’lgan.	800±200		Belomor Diepr Bug
			Umum qabul qilingan sistema yo’q			1000 dan ko’p		Saami tog’ burmalanish va magmatik stikl

a) Tokembriy bosqichi (arxey va proterazoy eralari) Ushbu bo’limda xalqaro Stratigrafik komissiyaning 2000-yilda xalqaro geologik kongress (Braziliya) taqdim etgan xalqaro jadval asosida era va davrlarga qisqacha ta’rif beriladi. Yangi shkalaning asosiy yutug’i Tokembriy Stratigrafik tabaqalarini tavsiflanishidir.
Chuqur metomorfizmga uchragan topaleozoy yotqiziqlari birinchi marta Amerikalik geolog D.Dena tomonidan 1972-yilda ajratilgan va ular qadimiy arxey metamorfik komplekslar deb nomlangan. Keyinchalik, 1989-yilda S.Emmons ularni ikki qismga ajratishni taklif etgan. Uning pastki qismi uchun Arxey nomi saqlanib qolingan. Uning ustki qismi esa proterazoy deb nomlangan. Bu nomlar hozirgacha saqlanib qolingan. Dastlabki Tokembriyni Stratigrafiyalashda tog’ jinslarining tarkibi, ularning metomorfzm darajasi, faol magmatizmi ayniqsa grinitoid magmatizm faoliyati bosqichlar, burmalanish fazalari, tektonik deformatstiya xususiyati va tektonik strukturalar nisbatiga asoslangan. Tarixiy geologik usul qo’llanilgan. Organik qoldiqlarning mavjud emasligi tog’ jinslarining yoshini aniqlash imkonini bermagan. Shuning uchun tokembriy Stratigrafiyasining rivojlanishi mintaqaviy va mahalliy Stratigrafik sxemalarni yaratish yo’lidan borgan.
Tokembriy yotqiziqlari keng tarqalgan, ularning tarqalish maydoni er po’stidagi hozirgi zamon qit’alari maydonining 80 % ni tashkil etishi taxmin qilinadi.
Tokembriy bosqichi arxey va proterazoy eralarini qamrab oladi. Bu bosqich deyarli to’rt milliard yil davom etgan. Yer tarixiining sayyora shaklidan to 550-570 millon yilllar ilgari oralig’ini egallaydi.
6-jadval
Tokembriy bosqichining Stratigrafik shkalasi.

^Eonlar	^{Umumiy b}^o’^linishlar					^Yoshi ^Mln ^Yil
	Eralar		davrlar
^Fanero^-^zoy	Polezoy	Kembriy				590
	Proterozoy PR	^Yu^q^ori		^vend		⁶⁷⁰
^Kriptozoy		O’rta		Rifey	^Yuq^ori	¹⁰⁵⁰
					^O’^rta	¹⁴⁰⁰
					^Q^uyi	¹⁶⁵⁰
		^Q^uyi				²⁶⁰⁰
	Arxey AR	^Yu^q^ori				³⁰⁰⁰
		^O’^rta				³⁵⁰⁰
		^Q^uyi				⁴⁰⁰

^{Yer tara}^qq^{iyotining 4,6 milliard yildan to 570 million yilgacha}^o’^{gan davrni neobiogen bos}^qi^{ch deb ataladi.}^{Bu bos}^{qichda geograf}^ik^q^obi^q^{ning asosi tarkib topadi, ya’ni}^l^{itosfera, atmosfera va gidrosfera shakillanadi. Arxey erasiga mansub eng}^q^{adimgi «}^qo’ⁿ^g’^{ir gneyslar», «yashil toshlar»}^o’^{ta kuchli metomorfizmga uchragan b}^o’^{lib, Shimoliy Amerika, Shar}^q^{iy Yevropa, Sibir kabi platformalarda topilgan. Yoshi 4,0-3,5 milliard yil. Ammo Avstraliyadagi «kulrang» arxey gneyslardagi sirkonlarning yoshi 4,2-4,4 millard yil deb ani}^q^landi.
^{Arxey va}^q^{uyi proterazoy evolyustiyaning boshlanishi}^h^{isoblanadi. Poleogeografiyasidagi asosiy}^o’^{zgarishlarga kremniyli jinslarda karbonat angidrid gazi 44,2}^{%, kislorod 5,5}^{%, azot 19}^{% va bosh}^q^{a gazlar uchragan. Sayoz okean}^h^{avzalari Orol va arxepe}^l^a^g^lar^b^{ilan birgalikda tipik lan}^d^{shaft manzaralari b}^o’^lgan.
^{Tokembriyda i}^q^{limiy zonallik mavjud b}^o’^{lgan. Ma’lumotlarga k}^o’^ra^q^utb^o’^{lkalari v}^a^to^g’^{larda muz bosishlar, bosh}^q^{a joylarda arid,}^ya^{na bosh}^q^{a joylarda gumi}^dⁱ^q^{limli sharoitlar tarkib topadi.}^Q^uru^q^lik^q^iz^g’^{ish rangdagi organizmlarsiz yalang yerlar k}^o’^{rinishida b}^o’^{ladi. Proterazoy («yunoncha» ancha erta}^h^{ayot demakdir) – Tokembriyning yu}^q^oriStratigrafik guruhi. Proterazoy atamasini amerikalik geolog E.Emmons 1888-yil arxey va kembriy oralig’idagi yotqiziklarni belgilash uchun taklif qilgan. 2000-yilgacha proterazoyda umumiy qabul qilingan Stratigrafik bo’linishlar bo’lmagan.
Rossiyada proterazoy uch bo’limdan iborat deb qabul qilingan. Proterazoy yotqiziqlarining yuqori kismida organik qoldiqlar, yashil suvo’tlar va bakteriyalarning mahsuloti uchraydi. Hayvonot olamida siyrak tarqalgan chuvalchang va meduzasimonlardan iborat.
Foydali qazilmalardan proterazoy yotqiziklarida asosan, temir, marganest, nikel, kobalt, mis, xrom, polimetall, uran, oltin uchraydi.
O’zbekistonda Proterazoy yotqiziqlari Hisor, Tomdi, Sulton Uvays tog’larida tarqalgan. Bu jinslarda ko’pgina qazilma boyliklar uchraydi.
^b^{) Paleozoy erasi (kembriy, ordovik, silur, devon, toshk}^o’^{mir, perm davrlari)}^{Poleozoy yot}^q^izi^q^{lari A.Sedjvik tomonidan «Poleozoy guru}^h^{i» umumiy tushunchasi}^b^{ilan birlashtirilgan b}^o’^lib^q^adimgi^h^{ayot yot}^q^izi^q^{larini anglatadi. Paleozoy erotemasi Paleozoy (poleo va yunoncha Zoe}^h^{ayot) – yer geologik tarixining uchinchi erasi.}^{Paleozoy erasi 560-570-million yil ilgari boshlanib, 310-320 million yil davom etgan. 1837-yili ingliz g}^e^{ologi A.Sejvik ajratgan. Paleozoy oltita davrga b}^o’^linadi.
^{Kebriy sistemasi kembriy (Uelsning lotincha nomi) yer geologik tarixda Paleozoy erotemasining birinchi davri. Strotigrafik shkalasida Paleozoy eratemasining ordovik va yu}^q^{ori Paleozoyning vent sistemasi oralig’ida joylashgan b}^o’^{lib fanerazoy ionotemasining}^q^{uyi Paleozoy eratemasiga mansub. Kembriy sistemasi 1835-yilda ingliz geologi A.Sejvik tomonidan ajratilgan}
^{Kembriy sistemasi uchta b}^o’^{limdan iborat b}^o’^lib,^XX^{asrning 50-yillarigacha yaruslarga ajratilmagan.}^{1956-yilda Sibir platformasini}^o’^{rganish asosida}^q^{uyi b}^o’^{lim Aldan va}^L^{ena yaruslariga}^o’^{rta siamgin va may yaruslariga ajratilgan. Yu}^q^{ori b}^o’^limⁿ^{i 1982-yilda}^Q^ozo^g’^{iston kesmasi b}^o’^{yicha yaruslarga ajratildi. Bu yaruslar 1989-1992-yillarda xalqaro shkalaga kiritilgan.}
^{Kembriy davrida Ko’k yashil suv}^o’^tlari,^q^{izil suv}^o’^{tlar, arxeosiatlar, braxiopodlar, ignatikanlilir, chuvalchanglar, trilobitlar mavjud b}^o’^{lgan. Dengizlarning ili}^q^{suvida organizmlarning biologik strukturasining}^o’^zgarishiga^ya^{ngi formalarning paydo b}^o’^{lishiga ijobiy ta’sir etgan.}
^Foydali^q^{azilmalari orasida}^Q^ozo^g’^{istondagi fosf}^o^r^it^{koni, Shariy sibir va Xitoydagi Boksi}^t^{, Rossiyaning}^K^uzne^st^{, Olatovdagi margane}^st^{, Sibirdagi tosh tuzi va neft konlari mu}^hi^m^o’^{rin tutadi. Bu davr yot}^q^izi^q^{lari barcha}^q^it^’^{alarda ani}^q^langan.^O’^{rta Osiyoda kembriy yo}^tq^izi^q^{lari shimoliy Tyanshan, Chot}^q^ol,^Q^orato^g’^{, Norin, Pomir to}^g’^{larida bor.}^O’^{zbekistonda Pskom, Olo}^y^{, Turkistonning tizmalarida, Markaziy}^Q^izil^q^{umning Nurota va Tomdi to}^g’^larida^h^{am ani}^q^langan.
^{Ordovik sistemasi}^{( indeksi 500-435 million yil ilgari)}
^{Ordovik sistemasi rasmiy ravishda 1969-yili Xalqaro geologik kongresning XXI sessiyasida tasdiqlangan. Ordovik nomi Buyuk Britaniyaning hozirgi Kelt qabilasi nomidan olingan. Paleozoy erasining 2-davri Ordovik sistemasi radiologik usul bo’yicha xozirgi davrda 490 mililion yil avval tugagan va taxminan 67 million yil davom etgan. Ordovik sistemasi dastlab 1979-yilda ingliz geologi Lepvort tomonidan ajratilgan.}
^{Ordovik sistemasining boshlanishi}^y^{er yuzasining cho’kishiga to’g’ri keladi. Ko’pgina hududlar dengiz suvi bilan koplangan. Vulkan jinslari Uels, Appalachi, Qozog’iston shimoliy Tyanshan geosinklinal oblastlarda uchraydi. Organik dunyosi giraptalit, trilobit, besh oyoqli molyuskalar, elkaoyog’lilar kabi hayvonlar yashagan. O’simliklardan Ko’k yashil suvo’tlari ko’p tarqalgan bo’lib, birinchi bor yuksak o’simliklar vujudga kelgan.}
^{O’rta Osiyoda kembriy sistemasi yotqiziqlari Shimoliy va Janubiy Tyanshan, Chotqol, Turkiston, Zarashan, Oloy, Nurota va Qizilqumdagi Tomditov, Bo’kantov tog’larida ma’lum.}^{Ordovik sistemasi yot}^q^izi^q^{larida neft, yonuvchi slane}^st^{va fosforitlar va bosh}^q^{a metallar uchraydi.}
^{Silur sistemasi (davri,}^S)
^{Silur Buyuk Britaniyaning Uels viloyatida yashagan}^q^{adimgi Keld}^q^{abilasi nomidan olingan. 1935-yili ingliz olimi R.Murchison tomonidan ajratilgan. Silur sistemasi yot}^q^izi^q^lari^{Antraktidadan bosh}^q^{a barcha materiklarda ma’lum. Uning klassik kesmalari Buyuk Britaniya, Chexiya, Shvest}ⁱ^ya^,^{Ural, Sibir, Marokash,}^O’^{rta Osiyo, Oltoy va Tuvada}^o’^{rganilgan. Materiklar relefi tekis}^bo’^lgan.^Q^uru^q^{likning yuvilishi natijasida terigen yot}^q^izi^qi^{lar t}^o’^{planib borgan.}

7-jadval

^{Silur davri (sistema) ning b}^o’^linishi.
^{(Geoxronologik shkala, 1993) .}

^B^o’^limlar	^Yaruslar
^Yuq^ori	^Prjidol
^Yuq^ori	^Ludlov
^Q^uyi	^Veklov
^Q^uyi	^Leandoveri

^{Organik dunyosi}^{-davr boshlarida umurt}^q^{asiz organizmlarning barcha asosiy sinflari shakllangan va soda umurt}^q^{alilir paydo b}^o’^{ladi. Psilofitlar}^o’^tsimon^o’^{simliklar tara}^qq^{iy etgan.}^O’^{rta Osiyoda silur davri yot}^q^izi^q^{lari keng tar}^q^algan.^O’^{rta Tyanshan, B}^o’^kanto^g’^{, Chot}^q^ol,^Q^{urama to}^g’^{larida jinslarning}^q^{alinligi 700-800 m, Zarafshon, Zirabulo}^q^{, Ziyoviddin to}^g’^{larida esa 300-900 m gacha etadi.}
^Foydali^q^azilmalari^{– Ural va Norvegiyada mis kolch}^e^{doni rudalari bor. Janubiy Ural, Osiyodagi kremniyli}^q^{atlamlarda marganest va fosforit konlari uchraydi. A}^Q^{Shda temir rudalari, gips va tuzlar}^q^{azib olinmo}^q^da.^O’^{zbekistonda bu davr jinslari regional metomorfizmdan}^o’^{zgargan. Oltin-kumush, volfram, X}^l^{or, Zirabulo}^q^{, Ziyovuddin to}^g’^{larida noyob va nodir metallar uchraydi.}
^{Devon sistemasi}^-^{(D: 410-355 million yil ilgari)}
^{Angliyada 1939-yil R.Murchison va A.Sedjviklar tomonidan ajratilgan.}^{Uning nomi Buyuk Britaniyadagi Devonshir grafligi}^{nomidan olingan. Bu davr 48 million yil davom etgan. Devon davri geologiya faniga dastlab 1839-yil ingliz geologlari A.Sejvik va R. Murchisonlar tomonidan kiritilgan. Uch bulim va yetti yarusdan iborat. Bu davrda}^Ka^{ledon burmalanishi sodir b}^o’^{lganligi sababli yer yuzasining k}^o’^p^q^{ismidan dengiz chekingan. Yer yuzasida}^q^{izil rangli kont}ⁱ^{nental – laguna yot}^q^izi^q^larining^q^alin^q^atlami^h^{osil b}^o’^{lgan. Ayrim joylarda shiddatli vul}^q^{on otilishlari kuzatilgan. K}^o’^{p joylarda yer p}^o’^{stining ch}^o’^{kishi natijasida eng kuchli transgressiya vujudga keladi.}
^{Organik dunyosi}^-^suv^o’^tlari,^q^ir^q^b^o’g’^{inlar, plaunsimonlar, oddiy}^q^ir^qq^ulo^q^{lar tar}^q^algan.^{Devon davri «bali}^q^{lar asri» deb ataladi. Dengizlarda foraminferalar, marjonlar, braxnopodalar, ammonideyalar keng tar}^q^{algan. Shar}^q^{iy Evropa tekisligi, Kasbiy b}^o’^{yi pasttekisli}^gi^{ga va}^O’^{rta Osiyoga bu minta}^q^{ada Shimolda va Janubda esa tropik i}^q^{lim b}^o’^lgan.^O’^{zbekistonda devon davri yot}^q^izi^q^{lari Chotkol-}^Q^{urama, Turkiston-Oloy to}^g’^{sistemasida, Zarafshon,}^H^{isor, Sulton Uvays to}^g’^{larida tar}^q^{algan b}^o’^{lib konglo}^m^erat,^q^{umtosh, o}^h^{aktosh, mergel, kvarstit va bosh}^q^{a jinslardan iborat. Devon davrida gerstin burmalanishining bir necha fazasi b}^o’^lib^o’^tgan.^O’^{zbekistondagi devon davri jinslarida}^qo’^r^g’^{oshin, mis, rux, simob konlari bor. Xorijda devon yot}^q^izi^q^lari^b^{ilan neft va gazning ka}^t^{ta za}^h^{irasi Shar}^q^{iy Evropada uchraydi. Shimoliy Amerika (Uiliston, Illinois, Michigan}^h^{avzalari) Afrika (Sa}^h^roi-Kabⁱ^{r) va Avstraliya atformalarining ichki va chek}^k^a^q^{ismlardagi strukturalarida joylashg}^aⁿ^.^{Osh tuzi va sulfatlarning}^q^{atlamli u}^yu^{mlari mavjud.}
8-jadval
^{Fanerazoy davrining davom etish muddati, mln. yil.}

^Eon ⁿ	^Era	davr	^R.Armstrong ^B^o’^{yicha (1974)}		^V.Xarland ^B^o’^{yicha (1982)}
^Eon ⁿ	^Era	davr	^Davr- ^ning ^boshla-nish ^yoshi	^{Davr-ning davom} ^etishi	^Davr- ^ning ^boshla-nish ^yoshi	^{Davr-ning davom} ^etishi
^{F a n e r o z o y}	^Kaynazoy^(RZ⁾	^T^o’^rtlamchi^Q	²	²	²	²
		^Neogen^N		⁶²	^24,6	^22,6
		^Paleogen^P	⁶⁴		⁶⁵	^42,4
	^{Mezazoy (}^MZ)	^B^o’^r^K	¹⁴⁰	⁷⁶	¹⁴⁴	⁷⁹
		^Yura^J	²⁰⁸	⁶⁸	²¹³	⁶⁹
		^Trias^T	²⁴²	³⁴	²⁴⁸	³⁵
	^Paleozoy(^PZ)	^Perm^P	²⁸⁴	⁴²	²⁸⁶	³⁸
		^Karbon^C	³⁶⁰	⁷⁶	³⁶⁰	⁷⁴
		^Devon^D	⁴⁰⁹	⁴⁹	⁴⁰⁸	⁴⁸
		^Silur^S	⁴³⁶	²⁷	⁴³⁸	³⁰
		^{Ordovik O}	⁵⁰⁰	⁶⁴	⁵⁰⁵	⁶⁷
		^Kembriy^E	⁵⁶⁴	⁶⁴	⁵⁹⁰	⁸⁵

^{Kitob davlat g}^e^ologik^qo’^ri^q^xonasi.
^Q^ash^q^{adaryo viloyati Kitob tumanidagi}^qo’^ri^q^{xona Zarafshon to}^g’^{tizmasining janubi –}^g’^{arbiy tarmo}^q^{lari Jinnidaryo s}^o’^l^q^ir^g’og’^{ida Kitob sha}^h^{ridan 45 km shar}^q^{da joylashgan. Maydoni 5378 ga. 1979-yil tashkil etilgan. P}^a^l^e^{ontologik – str}^a^tigrafik
^{obektlarni o’rganish va muhofaza qilish.}^Mutlo^q^{balandligi 1300-2650}^{m. relefi}^q^oyali.
^Qo’^ri^q^xona^h^{ududidagi Zinzilbon kesimida devon sistemasining xal}^q^{aro str}^a^{tigrafiyasi b}^o’^{yicha xalqaro kichik komissiyasi tomonidan tanlangan va 1996-yilda Geologiya fanlari xal}^q^{aro uyushmasi tomonidan ratifika}^st^iya^q^{ilingan. E.M.S Yarusining}^q^{uyi chegarasi stratotipi joylashgan. Uning kesimlari}^qo’^ri^q^{xonaga xal}^q^{aro ma}^q^{om berilishiga asos b}^o’^ladi.
^{(Geolog kesmasi muallifi A.I.Kim)}^.
^Toshk^o’^{mir davri (sistemasi)}^–^{Yer tarixi paleozoy erasi boshidan beshinchi geologik davr.}^{Geologik indeksi S}^{(Karbon). Bu davr bundan 350 million yil avval boshlanib}^,^{65-75 million yil davom etgan.}
^{Rossiya, Xitoy, Yaponiyada toshk}^o’^{mir sistemasi uch b}^o’^limga,^G’^{arbiy Evropada ikki b}^o’^{limga b}^o’^{linadi. Toshk}^o’^mir^yo^t^q^izi^q^{lari barcha materiklarda tar}^q^{algan. Klassik kesmalari}^G’^{arbiy Yevropa (Buyuk Britaniya, Belgiya) Shar}^q^{iy Yevropa (Donbass, Moskva) va Shimoliy Amerikada mavjud.}
^{Janubiy yarim sharda kontinental yot}^q^izi^q^{lar rivojlangan. Geologik jarayonlar xususiyatlari va p}^a^l^e^{ogeografik sharoitlarga k}^o’^{ra toshk}^o’^{mir sistemasi deyarli butun yer sharida ikki bos}^q^{ichga b}^o’li^nadi:^{1) dastlabki toshk}^o’^{mir (}^qu^yi).²⁾^o’^{rta va yu}^q^{ori toshk}^o’^mir.
^{Gersin burmalanish natijasida quruqliklar va dengizlar o’rni o’zgarib turgan. Yagona yirik quruqlik Gondvana bo’lgan. Toshko’mir sistemasining ikkinchi yarmida gerstin orogeneze zonalarida tog’ tizmalari ko’tarilgan. Iklim turli tuman bo’lib tez tez o’zgarib turgan. Tropik, Subtropik va mo’tadil mintaqalarning sernam iqlimi hamma materiklarda o’rmon va botqoqlik o’simliklarining keng tarqalishiga imkon tug’dirgan. O’simlik qoldiqlari to’planishi nitijasida ayniqsa, torfzorlarda ko’pdan – ko’p ko’mir havzalari va ko’mir konlari hosil bo’lgan.}
9-jadval
^{Organik dunyosi.}

^Florasi	^Faunasi
^-Paunsimon^o’s^imliklar- ^-ochi^q^uru^g’^{li paporotnik-} ^simonlar ^{-Sodda b}^o’g’^impoyalilar ^{-Baland b}^o’^{yli plaunsimonlar} ^-Kalamitlar ^-Kordanitlar ^{-Igna bargli}^o’^simliklar ^{-kuk –yashil suv}^o’^tlari ^-k^o’^{mir xosil kiluvchi} ^{Yashil suv}^o’^tlari	^{-Foraminiferalar} ^-molyuskalar ^{Nautilondeylar} ^{Yelka oyo}^g’^lilar ^{Dengiz nilufarlari} ^Bali^q^lar ^Akulalar ^Amfibiyalar ^{Stegostefallar} ^Ninachi

^Foydali^q^azilmalari.
^Toshk^o’^{mir va}^qo’ⁿ^g’^{ir k}^o’^{mir barcha materiklarda bir}^q^ancha^h^{avza va konlarni}^h^osil^q^{iladi. Donbass (toshk}^o’^{mir) Moskva, Kuzbass va Tunguska}^h^{avzalari, Ukraina, Ural, Shimoliy Kavkaz va bosh}^q^{a konlar: markaziy va}^sharq^{iy Ye}^v^{ropa (Polsha, Sel}ⁱ^{ziya) Germaniya, Belgiya, Niderlandiya, Fran}^st^iyadagi^ha^{vzalar va konlar shular jumlasidandir.}
^{Neft va gaz konlari – Volga–Ural oblasti va Dnepropetrovsk- Donbass boti}^g’^{i va bosh}^q^{a joylarda}^h^{osil b}^o’^{lgan. Toshk}^o’^{mir davriga mansub temir rudasi, marganest, mis,}^qo’^r^g’^{oshin, rux}^o’^{ta chidamli keramik gil konlari mavjud.}
^{O’zbekiston hududida toshko’mir sistemasi yotqiziqlari keng tarqalgan. Uning kesmalari Qizilqum, Nurota tog’larida, Chumqartog’, Qoratepa, Piskom, Ugon tog’larida mavjud.}
^{Perm sistemasi –}^{Poleazoy eratemasining s}^o’^{ngi davri. Perm davri bundan 286 million yil avval boshlanib, 38 million yil davom etgan.}^{Ingliz geologi Murchison 1841-yilda}^G’^{arbiy Uralda ajratgan. Uning nomi Perm guberniyasi nomidan olingan. Ushbu sistema quyi}^{va yu}^q^{ori b}^o’^lim^h^{amda yaruslarga b}^o’^{linadi. Yaruslar soni yettita. Perm sistemasida tektonik}^h^{arakatlar juda kuchli b}^o’^{lgan. Gerstin burmalanish stikli davom etib ni}^h^{oyasiga etgan.}^Bu^h^{arakatlar Ural, Tyanshan, Shimoliy Amerika to}^g’^tizmalari^h^{osil b}^o’^lgan.
10-jadval
^{Organik dunyosi.}

^O’^{simlik vakillari}	^H^{ayvonot vakillari}
^{-Plaunsimonlar} ^{(sigillyariya)} ^{-sorenofillar} ^-pa^p^orotnik ^{-stikadofit va} ^gikgofit ^-moxlar ^-Kalamitlar	^{-fuzulinidlar} ^-t^o’^{rt tu}^g’^{lali marjonlar} ^{-marjon poliplari} ^{-ikki ta}^b^a^q^{ali kotilozavrlar} ^-^q^orinoyo^g’^{li va boshoyo}^g’^li ^m^olyuskalar ^{-braxiopodalar} ^-to^g’^{ayli akulasimon bali}^q^lar ^{-stegostefallar}

^{Perm regressiyasi natijasida poyonsiz dengizlar, ko’l, havzalarga aylangan. Iqlim keskin zonal bo’lib tobora quruqlasha borgan. Tetis dengizi atrofida nam tropik iqlim mintaqasi ajrala boshlagan. Janubiy mo’tadil mintaqada Gondvana ko’mir qatlamlari paydo bulgan. Perm boshlarida janubiy yarim sharda materikni muz bosgan. Quruqlik maydonini kengayishi natijasida quruqlikda o’simliklar va hayvon turlari ko’paya borgan.}
^{Perm davrida quruqlik florasining taqsimlanishiga ko’ra bir nechta flora oblastlari ajratiladi. Perm sistemasi yotqiziqlarida yirik tuz, mis, ko’mir, neft-gaz konlari mavjud.}
^v^{) Mezozoy erasi (}^t^rⁱ^{as, yura, b}^o’^{r davrlari)}
^{Mezozoy erasi P}^a^le^o^{zoy va Kaynazoy eralari orali}^g’^{ida b}^o’^{lib indeksi MZ 250-65 million yillarni}^o’^{z ichiga oladi. Mezozoy –}^o’^rta^h^{ayot demakdir. Fonerozoy ionining}^o’^{rta yirik b}^o’^{linmasi va yer g}^e^{ologik tarixining shunga muvof}^iq^{erasi 230 million yil ilgari boshlanib, 163 million yil davom etgan. Bu erani dastlab 1941-yil ingliz geologi J. Filips ajratgan. Mezozoy erasi uch sistemaga b}^o’^{linadi: Tiras, Yura}^{va B}^o’^{r. Materiklar}^o’^{z shakliga ega b}^o’^{la boshlagan okeandagi boti}^q^lar^h^am^o’^{sha davrga shakllangan. faoliyat kuchayadi}^{. Yurada esa katta maydonlarni dengiz suvi bosadi. O’simliklar olamida ulkan reptiliyalar kuchaydi. Ularning xillari kupayib, suv va quruqlik kaltakesaklariga bo’lindi. Bur davrning o’rtalaridan yopiq urug’li o’simliklar hukmron bo’lib, hozirgacha shu mavqeini saqlab kelmoqda. Hasharotlar keng tarqala boshladi.}
^{Trias sistemasi}^{– Mezozoy erasining birinchi davri. Bundan 230 million yil avval boshlanib 35 million yil davom etgan.}^{Bu sistema Perm sistemasidan keyingi yuradan avvalgi sistema}^h^{isoblanadi. Trias atamasini fanga 1834-yil nem}ⁱ^{s olimi F.Albertin k}ⁱ^{ritgan. U}^G^{ermaniyadagi turli rangdagi}^q^{umtosh, chi}^g’^ano^q^{li o}^h^{aktosh kabi to}^g’^{jinslaridan iborat, uch majmua metalogik yot}^q^izi^q^{larni birlashtirib trias deb nom bergan. P}^a^l^eo^{zoy erasi oxirida yer shari yuzasi juda}^o’^{zgardi. Yu}^q^{ori Pol}^eo^{zoy geosiklinal}^o’^{rnida baland to}^g’^{lar paydo b}^o’^{ldi. Trias boshlarida shimoliy yarim sharda ulkan, la}^v^{raziya kontinenti mavjud bulib uni janubdagi gondvanadan tekis dengiz}^h^{avzasi ajratib turgan.}
¹¹-jadval
^{Trias sistemasi}
^{(davrining bo’linishi geoxronologik shkala 1993-yil).}

^B^o’^limlar	^Yaruslar
^Yu^q^ori	^pori
^Yu^q^ori	^karni
^O’^rta	^lada
^O’^rta	^anizi
^Q^uyi	^omnok
^Q^uyi	^h^ind

^{Organik dunyosida o’simliklardan turli suvo’tlar, daraxtsimon plaunlar, nam yerlarda paparotnik va igna barglilir keng tarqalgan. Hayvonot dunyosi Perm davridan keskin farq qiladi. Bu davr boshlariga kelib to’rt turli marjonpolitlar kirilib bitgan. Yangi tur xayvonlar paydo bo’lgan. Umurtqalilardan baliqlar, amfibiyalar, reptiliyalar yashagan. Dinozavrlar timsohlar, toshbaqalar ham trias davriga xosdir.}
^{O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistondagi trias sistemasi yotqiziqlari dengiz va kontinental tog’ jinslaridan iborat. Ular Pomir, Darvoz, Hisor tog’lari, Farg’ona tizmasida uchraydi. Trias sistemasi foydali qazilmalaridan asosan toshko’mir, qo’ng’ir ko’mir, boksit, gil tosh tuzi, mis, neft va boshqalar bor.}
^{Yura sistemasi (davri )}^{mezozoy erasining boshidan ikkinchi davr Franstiya va Shveystariyadagi yura tog’lari nomi bilan atalgan.}^{Radiogeologik usul bil}^a^{n ani}^q^{lanishicha yura sistemasi bundan 190-195 million yil avval boshlanib 69 million yil davom etgan.}^{Bu atamani fanga franstuz geologi A.Bronyar (1829) kiritgan. U trias sistemasidan keyin, b}^o’^{r sistemasidan oldin keladi. Yura sistemasi uch b}^o’^{lim (}^qu^yi,^o’^{rta, yu}^q^{ori) ikki yarusga b}^o’^linadi.^{(Geoxronologik shkala 1993)}
^{Yura jinslari barcha materiklarda tarqalgan, okean tubidagilari burg’lash yo’li bilan aniqlangan. Jinslar tarkibi va paydo bo’lishiga ko’ra xilma-xildir. Ular gilli slanestlar, kumtosh gili, ohaktoshli, tuzli qatlamli jinslardan iborat.}^{Triasga nisbatdan yura sistemasida tektonik xarakatlar avj oladi. Geosinklinallarda burmalanishlar sodir b}^o’^{ladi. Platformalarda dengiz bosib kelish va chekinish b}^o’^lib^o’^tadi.^{Yaxlit quruqlik ikkiga Lavraziya va Gondvana materiklariga bo’lina boshlagan va yer kurrasi butunlay o’zgarib ketgan.}
^{Yura sistemasi boshlarida materiklarning ko’p qismida quruqlik saqlanib, faqat 18 % dengiz bilan qoplanadi. Materiklarning katta qismida iqlim juda sernam bo’lgan natijada kontinental formastiyalar to’plangan. Markaziy Amerika, Avstraliyaning sharqiy qismida qisman Evropada ko’mirli formastiyalar keng tarqalgan. Yura sistemasida neft-gazli formastiyalarning to’planishi uchun juda qulay paleotektonik va paleogeografik sharoitlar yuzaga kelgan. Bu davr formastiyalari bilan eng ko’p neft-gaz oblastlari bog’liqdir. Ularning asosiy qismi Lavraziya guruhidagi okean-kontenental tipli litosfera plitalari bilan bog’liq (shuningdek Evroosiyoda 45 ta, Shimoliy Amerikada 20 ta) kontinental litosfera plitalarida faqat 16 ta neft-gaz oblastlari mavjud.}
12-jadval
^{Organik dunyosi}

^O’^simliklar	^H^{ayvonot dunyosi}
^{-paporotniklar} ^{-igna barglilar} ^{-stikafoditlar}	^{-molyuskalar (ammonit,}^belemnitlar,^{gastropodalar)} ^{-ignatanlilar} ^-marjonlar ^-dinazavrlar ^{-uchuvchi kaltakesaklar} ^-dastlabki^q^ushlar ^{-ixtiozavrlar} ^-bali^ql^a^r

^{Yura davri yotkiziqlari O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistonda Farg’ona tizmasi, Hisor tizmasi Ustyurtda keng tarqalgan bo’lib, konglomerat, qumtosh, giltosh, oxaktosh, angidrid kabi jinslardan tarkib topgan. Yurada O’zbekiston va Turkmanistonning ba’zi joylari chuqur dengiz bilin qoplangan. Natijada bu}^y^{erlarda oxaqtosh keng tarqalgan.}
^{Yura davrida iqlim yumshoq va nam bo’lgan. O’rta Osiyodagi barcha ko’mir konlari – Tojikistondagi Sho’rob, Qirg’izistondagi Ko’kyong’oq, O’zbekistondagi Angren, Sharg’un ko’mir konlari yura sistemasida hosil bo’lgan. Ural – Emba, Mang’ishloqdagi neft konlari, Buxorodagi gaz konlari ham shu davrda paydo bo’lgan.}
^{Yura yotqiziqlari bilan ko’mir (14 %) va neft (15 % atrofida) ning Dunyo bo’yicha zahiralari bog’liq. Yura sistemasiga mansub yirik konlari Sharqiy Sibir, Baykalorti, Uzoq Sharq, Bolqon yarim oroli, Eron, Mongoliya, Xitoy, Koreya yarim oroli va boshqa rayonlarda mavjud. Neft va gaz konlari Kaspiyoldi, Kavkaz, G’arbiy Sibir,} Shimoliy Amerika, Yaqin va O’rta Sharqda topilgan. Yura davridagi nurash po’sti bilan boksit, kaolin, temir, nikel konlari va ba’zan olmos sochmalari bog’liq.
Yura sistemasidagi magmatik jarayon bilan Rossiya Federastiyasi xamda Shimoliy va Janubiy Amerikaning g’arbida qo’rg’oshin-rux, kamyob va nodir metallar konlari hosil bo’lishiga aloqador.

Download 11,68 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: