Tuproqlar geografiyasi

2.2. Tuproqning jamiyat hayotidagi ahamiyati
Insoniyat uchun zarur oziq-ovqat mahsulotlarining 88 % i 
yerga ishlov berish-dehqonchilikdan olinadi. 0 ‘tloq va yaylovlarda 
yetishtiriladigan chorvachilik mahsulotlari zimmasiga ularning yana
10 % i to‘g ‘ri keladi.
Taniqli ekolog olim J.Dorst (1968) ta‘kidlagandek: „Tuproq -
bizning eng qimmatli kapitalimiz (boyligimiz). Hayot va Yer 
yuzasidagi barcha tabiiy va sun’iy biogeotsenoz majmualaming 
xatarsizligi oxir oqibatda Yeming eng yuza qismini tashkil etuvchi, 
nihoyatda yupqa qatlami - tuproqqa bog‘liq”.
Qishloq xo‘jaligida tuproq asosiy ishlab chiqarish vositasi 
hisoblanib, boshqa ishlab chiqarish vositalaridan farqi: uni boshqa 
vositalar bilan almashtirib boimaydi, chegaralanganligi, joydan -
joyga ko‘chirib bo'lmasligi, unumdorlik xususiyati, tugaydigan va 
tiklanadigan (amalda tiklanishi qiyin) tabiiy resurs ekanligidir (0,5-2 
sm tuproq hosil boiishiga 100 yil, 18 sm tuproq hosil bo‘lish uchun 
1400-7000 yil kerak bo‘ladi). Inson salomatligida tuproqlar ta’siri 
ancha sezilarli. Gistoplazmoz (infeksiyali qon kasalliklari) kasalli- 
gini keltirib chiqaruvchi zamburug‘lar qizil-sariq podzollashgan 
tuproqli, issiq iqlimli, yog‘in miqdori yiliga 1000-2000 mm 
hududlarda yaxshi rivojlanadi.
G‘arbiy Bengaliyaning ayrim qishloq hududlarida aholining 
vabodan o‘lishi ham tuproq xarakteri bilan bog‘liq ekan. Eng yuqori 
o‘lim darajasi gidromorf tuproqlar (allyuvial, delta, botqoqlashgan) 
mintaqasida ro‘y berganligi aniqlangan. Chunki bunday sharoit vabo 
infeksiyasining rivojlanishi uchun qulay bo‘lsa kerak13. 
4 ^
Tuproqda sil, viabdr o‘lat, ichterlamaj bpselii^z 
jboshqa 
kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilafi %o4lishi: mumkin. .Twroqda turli : 
kimyoviv elementlaming yetishmasligi yoki ko‘pligi insonlarda turli 
kasalliklarga sabab bo‘ladi (yod-buqoq).
Tuproqning insonni davolovchi xususiyatlari (tuproqda yalang 
oyoq yurish, loyqa suvda cho‘milish, balchiq bilan davolash va b.) 
ham bisyor.
13 Krasilnikov, P , Carre, F. & M onlanarella, L (eds ) Soil geography and geostatistics. European Communities, 2008
135

---

Tuproqlaming turli foydali qazilma boyliklarni axtarishdagi 
ahamiyat, ham muhim hisoblanadi. Tuproq havosi tarkibi orqali 
nett, tabny gaz, radioaktiv elementlarni aniqlash mumkin (boshqa
usuh) 
nni 
tUpr° q tahIiIi or4ali aniqlanadi - metallometriya
Samtar - gigiyenik ahamiyati jihatidan tuproq biologik filtr- 
lovchi vazifasini ham o ‘taydi. Undan zarur qurilish hom ashyolari
si i 
j
aynm uy_ro‘zg ‘or mahsulotlari ishlashda foydalanish 
azaldan ma lum. Har xil tusdagi tuproqlarga tikilish insonga zavq 
beradi, ruhiyatini yengillashtiradi, charchoqni qochiradi.
Tuproqni ko‘zga surtish, uni tizzalab o'pish, musofirchilikda 
yurganlar uchun qanchalar muqaddas ekanligini Mirzo Bobur 
misolida ko‘n sh mumkin. Tuproq bir so‘z bilan aytganda Vatan 
timsoh, sliunmg uchun uni „O na zam in” deb ataymiz. Demak 
uning tarbiyaviy - m a‘naviy, ayniqsa vatanparvarlik tarbiyasidagi 
ahamiyati ham cheksizdir. „Sen yerga boqsang, yer senga boqadi” 
„Yerni tepma, gunoh bo‘ladi” degan hikmatlarda qanchalar pur 
ma no mujassam. Tuproqda gap ko£p. U ham diniy, ham dunyoviy 
mazmunga ega. Afsuski, hozircha fan uning siru - xislatlarini 
hosiyatlarmi yaxshi bilmaydi (A.Soliyev, 2013, 175-b.).
2.3. T u proqni m uhofaza qilish
T u p ro q eroziyasi va unga q arsh i kurash. Suv va shamol 
ta sinda tuproqning yemirilish jarayoniga 
eroziya
deb ataladi (lot. 
erosion - о 
yUish, kemirish).
Suv va shamol eroziyalari ajratiladi.
Suv eroziyasi: yoppasiga yuvilish(yuza) va uzunasiga ro‘y 
beradigan (jarlik) eroziyalarga bo'linadi.
, , ,Y “za r ° Ziya _ tuPr°qning yuqori qismida yonbag'irlar 
bo ylab oqadigan suvlar ta’sirida yuvilishidan yuzaga keladi, bu tur
tabiatda ko‘p tarqalgan.
J a r h k eroziyasi - yonbag'irlardan kelayotgan kuchli suv
oqimlari ta’sirida tuproqning chuqurlatib, o ‘yilib yuvilishi hisobiga 
го у beradi. 
6
Eroziyaning nvojlanish tezligiga qarab geologik (meyoriy) va 
tezlashgan turlarga ajratiladi.
136

---

Geologik eroziya - o‘simliklar bilan qoplangan tuproq 
yuzasidan zarrachalaming asta-sekin yuvilishi bo‘lib, bunda tuproq 
paydo bo‘lishi davomida yuvilgan tuproq qatlami qayta tiklanadi.
Tezlashgan eroziya - tuproq yuzasida o‘simliklar yo‘qotilib 
yuborilganda va yerdan noto‘g‘ri foydalanish oqibatida sodir bo‘ladi 
(antropogen eroziya). Bunda eroziya jadalligi keskin kuchayib, 
yo‘qotilgan tuproq qatlami qayta tiklanmaydi.
Sug‘orish eroziyasi - suv eroziyasining bir turi bo‘lib, asosan 
nishab yerlarda ko‘p suv oqizib sug‘orish natijasida ro‘y beradi. 
Nishablik 2-3° bo‘lganda sug‘orish eroziyasi avj ola boshlaydi. Qiya 
maydonlarda bir marta egat oralab sug‘orilganda gektariga 22-50 t 
tuproq oqizib ketilishi, o ‘ta qiyaliklarda 6 9 0 1 ga yetishi mumkin.
Sham ol eroziyasi (deflyatsiya) chang bo‘ronli („qora”) va 
mahalliy (kundalik) turlarga bo‘linadi.
Chang bo‘ronli eroziya kuchli shamollar ta ’sirida ro‘y beradi. 
Ikkinchisi sekin-astalik bilan ro‘y bersa-da, shu tarzda tuproqni 
yemiradi.
1982 yilning aprel oyida Rossiyaning janubi va Ukrainada ro‘y 
bergan kuchli chang bo‘roni oqibatida 15 mln t dan ortiq tuproq 
uchirilib, Polsha va Ruminiya hududlariga borib tushgan.
1960 yilda Ukraina va Shimoliy Kavkazda ko‘tarilgan chang 
bo‘roni 
7-10 
sm 
qalinlikdagi 
tuproq 
qatlamini 
ko‘chirib, 
daraxtzorlar va boshqa to ‘siqlar yonida balandligi 2 m hamda eni 50 
m keladigan uyumlar - to ‘siqlar hosil qilgan.
Shamol eroziyasiga qarshi tuproqni himoyalovchi almashlab 
ekish, qor saqlanishini ta ’minlash, qumlami mustahkamlash va 
o ‘rmonlashtirish, ihotazorlar bunyod etish, yaylovlardan to‘g‘ri 
foydalanish, dala-o‘tloq-o‘rmon tizimi ko‘rinishidagi maydonlami 
bunyod etish maqsadga muvofiq.
Suv eroziyasiga qarshi yonbag‘irlarda yerlarni gorizontallar 
bo ‘ у lab haydash, suvdan meyoriga yarasha foydalanish, yerlarni 
chuqur haydash, almashlab ekishni to ‘g‘ri tashkil etish, ihotazorlami 
bunyod etish, jarliklami o ‘rmonlashtirsh, suv havzalari atrofida 
daraxtzorlar bunyod etish, chorva mollari boqishni tartibga solish, 
togk o ‘rmonlarini saqlash bilan erishish mumkin.
Sug‘orish natijasida yer osti suvlari sathi ko‘tariladi va 
gruntdagi suvda eruvchi tuzlar tuproq kapillyarlari orqali uning
137

---

yuqori qismiga chiqadi. Harakat issiqligidan suv bugianib, 
tuproqning yuqori qismida tuz to'planishiga sabab bo‘ladi. Bu 
ayniqsa, cho‘I mintaqasida rivojlangan.
Unga qarshi kurashishning mohiyati ushbu tuzlar yuvilib, yer 
osti suvlari kollektor - drenajlar orqali chiqarib yuborilishi bilan 
bog‘liq.
Tuproq unumdorligini oshirish maqsadida tuproqqa solingan 
mineral osg‘itlaming ma'lum qismlarini o‘simliklar o‘zlashtirishga 
qodir (azot va kaliy o‘g‘ Warning o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirish 
koeffitsiyenti 30 %, fosforli o‘g‘itIarniki 12-15 %). Qolgan qismi 
tuproqda, grunt suvlari va qishloq xo‘jalik ekinlari tanasida 
to‘planadi. Pestitsidlar (DDT — dixlordifeniltrixlor eten) tuproqda 
15-50 yil saqlanishi mumkin.
Shu bois mineral o ‘g‘itlardan foydalanish meyorlariga qafiy 
amal qilish lozim.
Atrof muhit uchun simob, qo‘rg‘oshin, kadmiy, selen, ftor 
elementlari xavfli hisoblansa, o‘ta xavflilari: simob, qo‘rg‘oshin, 
kadmiydir. Ulaming asosiy manbalari: sanoat, asosan metallurgiya 
karxonalari, turli yoqilg‘ilarni yonish mahsulotlari, avtomobil 
chi qindi lari 
va qishloq 
xo‘jaligida ishlatiladigan 
kimyoviy 
vositalardir. Tuproqning og‘ir metallar bilan ifloslanishi atrof muhit 
uchun juda xavflidir.
Yerlami muntazam meyordan ortiqcha suv bilan sug‘orilishi, 
tepa joylami sug‘orish natijasida uning etaklarida suv omborlari va 
boshqa suv inshootlari sohillarida yerlaming botqoqlashishi 
kuzatiladi. Yog‘in bug‘lanishga nisbatan ko‘p, yer yuzasi tekis 
hududlarda yerlar botqoqlashishi kuzatiladi. Bunday hududlarda 
quritish melioratsiyasi tadbiralari o‘tkazilishi lozim (daryo vodiylari 
va delta qismlarida ham).
Yerlardan tartibsiz tarzda foydalanish oxir oqibatida tuproq 
degradatsiyasi (buzilishi)ga olib keladi va natijada cho‘Hashish 
jarayoni vujudga keladi. Yerlar mahsuldorligining yo‘qolishi va 
cho‘lga aylanishi