Tuproqlar geografiyasi

(Tolipov va b., 1994)
V.I.1.2.2-jadval
|№
|
i
Ekin tu rlari
100 balli eng 
yaxshi yerda 
yetishtirilgan 
hosil, s/ga
1 balining 
bahosi, s/ga
|i
Paxta
40
0,40
I
2
Beda, birinchi yil, sof holda (pi-
100
1,00
I
L
chan uchun ekilganda)
.
124

---

V.I.l .2.2-jadvalning davomi
3
Qoplama ekin tariqasida ekil- 
ganda
75
0,75
4
Don uchun ekilgan makkajo'- 
xori
75
0,75
5
Ikkinchi va uchinchi yilgi beda, 
pichan
200
2,00
Boshqa don ekinlari:
6
Sof holda ekilganda
60
0,60
7
Qoplama ekin tariqasida ekil­
ganda
25
0,25
8
Silos uchun ekilgan makkajo4- 
xori
650
6,50
9
Ozuqabop ildizmevali ekinlar
950
9,50
10
Bir yillik o‘tlar (ko‘k massa)
300
3,00
11
Oraliq ekinlar (ko‘k massa)
260
2,50
Yuqoridagi keltirilgan ball (57)ni paxta nuqtayi nazaridan 
qaralsa, u holda paxtaning o'rtacha hosildorligi jadval bo‘yicha 
gektariga 22,8 s ga teng boiadi: 57x0,4=22,8 s.
Ishlab chiqarishda jamoa xo‘jaligi yoki tumanning o‘rtacha 
ballik bahosini bilishga to‘g‘ri keladi, chunki hududda tuproqning 
kichik turi bir necha xil bo‘lishi mumkin. Tabaqalashgan 
m a’lumotlarga ega bo‘lish natijasida ko‘p miqdoriy ko‘rsatkichlar 
(ballar) bilan muomala qilishga to‘g‘ri keladi. Bu holda quyidagi 
formula asosida o‘rtacha ballga ega boiinadi:
£
- -^i^i+ 
£>2^2
+ — + 
БпМп
^
Л/j + A/2 +...+-Л/и
Bunda: By-o‘rtacha ball;
Bi, Б2...Б
п
- yer maydoniga kiruvchi tuproq boniteti;
Mi, Мг.-.Мп - tuproq maydonlari.
Hudud bo‘yicha olingan o'rtacha ball qishloq xo‘jaligi ishlab 
chiqarishining xohlagan maydonlarini solishtirish va baholash 
imkoniga ega.
125

---

0 ‘zbekiston Respublikasi viloyatlari uchun quyidagi tuproq 
bonitet ballari (sug‘oriladigan yerlar) aniqlangan ( 0 ‘zdavergeodez 
kadastr qo'mitasi ma’lumoti bo‘yicha, 1999.). Masalan, Qoraqal- 
pog‘iston Respublikasi - 55, Xorazm - 54, Jizzax - 53, Buxoro -
53, Samarqand - 57, Navoiy - 52, Sirdaryo - 49, Toshkent - 59, 
Andijon - 60, Namangan - 59, Farg‘ona - 56, Qashqadaryo - 51, 
Surxondaryo - 60.
Yerlarni agronomik ishlab chiqarish guruhlariga birlashtirish -
o‘ziga xos tasniflanish bo‘lib, bunda genetik jihatdan bir xil va 
agronomik xususiyatlari bo‘yicha bir-birlariga yaqin bo‘lgan 
tuproqlar o‘zaro birlashtirilib, ular asosida xo‘jalik jihatidan bir xil 
boigan maydon aniqlanadi. Yerlarni agronomik ishlab chiqarish 
ko‘rsatkichlari bo‘yicha guruhlashtirish u yoki bu ekinlar va o‘t 
almashlab ekish rotatsiyasida xo‘jalik mutaxassislarini agrotexnik, 
meliorativ tadbirlarni amalga oshirish, o‘g‘itlami qo‘llash, sug‘o- 
rishni tashkil qilish, me’yorlami belgilash va boshqa ishlami baja- 
rishda tabaqalashgan holdagi boshqaruvni qo‘llashga yo‘naltiriladi. 
Bu Yer va suvdan to‘g‘ri foydalanish tizimini amalga oshirish 
imkonini beradi.
Binobarin, yerlarni agronomik ishlab chiqarish guruhlariga 
birlashtirish ikki maqsadni ko‘zlaydi: a) bir tomondan butun tuman, 
viloyat hududida tuproq andozalarini yiriklashtirish, bu ayniqsa, aniq 
tadbirlarni qo‘llashga keng imkoniyatlar yaratadi; b) Tuproq turlari va 
ayrim ishlab chiqarish guruhlarini solishtirish mumkin bo‘Iadi. Bu 
vaziyatda sifat bo‘yicha 4-5 tuproq toifasi va ulaming agronomik 
ishlab chiqarish guruhlarini (eng yaxshi, yaxshi, o‘rta, o‘rtadan past va 
уomon) ajratish tavsiya etiladi. Bu hoi dehqonchilik ekinlarini qishloq 
xo*jaligi nuqtayi nazardan rayonlashtirish imkonini beradi. Yerlarni 
agronomik ishlab chiqarish guruhlari bo'yicha toifalashni sifat 
jihatidan baholash, deb qarash lozim. Sifat jihatidan baholash negizida 
tuproqlami bonitirovka qilish amalga oshiriladi. Tuproqlami 
guruhlashtirish bonitirovka va yer kadastri tizimida amalga oshirilishi 
asosan tuman, viloyat, respublika miqyosida tuproqlami baholash 
maqsad qilib qo‘yilgan taqdirda bajariladi.
Arid iqlim sharoitida yerlarni bonitetlashda tuproqning granu- 
lometrik tarkibi, gruntning suv o'tkazuvchanlik xususiyati, tuproq­
ning sho‘rligi va madaniylashganlik darajasi, grunt suvlari rejimi
126

---

hisobga olinadi va bonitirovka jarayonida har biriga ma’lum 
koeffitsiyent ishlab chiqiladi va ulardan hisoblashda foydalaniladi.