Tuproq eroziyasi I. Kirish. II. Asosiy qisim Tuproq eroziyasi haqida tushuncha va uning turlari

Sug'orish eroziyasi asosan uch bosqichda sodir bo'ladi. Birinchi bosqichda egatlardan oqadigan suv miqdori ortishi bilan oqish tezligi ortib, tuproq zarrachalarini yuvib ketadi. Ikkinchi bosqichda esa tuproq zarralari loyqa holida ma'lum bir masofaga oqib boradi. Uchinchi bosqichda esa loyqa holida oqib ketayotgan zarrachalar past joylarga о 'tira boshlaydi. Bu jarayon qiyalik tuprog'i unurndorligiga kuchli ta'sir qiladi. Respublikamizda sug'orib dehqonchilik qilinadigan ekin maydonining qariyb 1 mln gektari har xil past-baland qiyaliklardan iborat. Bunday yerlarni sug'orishda suv oqirni mo'tadil bo'lishini tamillamoq lozim.
O'zbekiston tuproqshunoslarining ma'lurnotlariga ko'ra, qiya maydonlarda bir mаrta egatlab sug'orilganda suv oqizib ketadigan tuproq gektariga 22-50 tonnaga, o'ta qiyaliklarda esa 690 tonnaga yetadi. Masalan, 3-5⁰ nishab maydonlardagi oqova suvlarda 94 foiz tuproq уа atigi 6 foiz qum borligi aniqlangan.
Bir yilda har gektardan o'rtacha 100 t tuproqning yuvilib ketilishi 100 kg azot vа 115 kg/ga fosfor yo'qolishi dernakdir.
H .Hamdarnov, I.Bоbохо'jауеvning ma'lumotlariga ko'ra (1986 у), Bir xil kattalikda bo'lgan uchastkalarda vа past-baland relyefli maydonlarda suv kuchli oqadi. Oqim kuchayishi bilan unumdor tuproq ko'proq yuviladi. Undagi o'sirnliklar uchun zarur bo'lgan oziq moddalar ham ko'proq yo'qoladi. Masalan, mavsum davornida keladigan suvda gurnus (chirindi)ning rniqdori gektariga 29 kg ni tashkil etsa, oqova suvlarda esa 55- 948 kg-ga yetadi. Yalpi azot vа fosfor ham talaygina miqdorda yo'qoladi. Harakatchan fosfor уа kaliy ancha kam yo'qoladi (1-jadval).
Nishabligi katta joylarda dalaga suy yuqori oqim bilan oqib kelganda uning oqish tezligi kritik qiymatga yetadi vа egatni yuyib keta boshlaydi. Kritik tezlik tuproqning erozion turg'unligiga, mexanik tarkibi, donadorligi vа boshqa xossalariga bog'liq.
Irrigasion eroziya oqibatida tuproqning suv- fizik, agrokimyoviy vа mikrobiologik xossalari keskin yomonlashadi, unumdorligi pasayadi, paxtaning hosildorligi 30-40 foiz vа undan ko'proq kamayadi, tolaning sifati pasayadi vа chigit sekin unib chiqadi.