Тупрокшунослик

тупроқ ва қатлам лар калинлиги.Тупроқнинг устки қисмидантупроқ 
хосил бўлиш жароёнлари таъсирида узгаришга учрамаган она жинс қатлам 
игача 
бўлган 
чукурлиги(узунлиги,чузилганлиги)унинг 
калинлиги 

---

167 
хисобланади.Тупроқнинг калинлиги турлитупроқларда турлича бўлиб,у 30-
40см дан(боткок ва тошлоктупроқларда) 100-200см гача бўлиши мумкин.Бу 
калинликда бир нечта қатлам ва қатлам чалар ажратилади,уларнинг хар 
бири маълум калинликка эга.Тупроқ хосил бўлиш жароёнларининг 
йуналиши ва хусусиятларига кура қатлам ларнинг калинликлари турлича 
бўлади.Қатлам калинлиги унинг устки чегарасидан қуйи(пастки) 
чегарасигача бўлган масофадан иборат бўлиб у юқоридан пастга томон см 
хисобида белгиланади(масалан Ах=0-30см, Ахо=30-42см ва х.к.) Қатлам 
лар ажратилаётганда уларни бир-биридан фарқланиш хусусиятларига 
эътибор бериш керак.Бу фарқлар кескин(узгариш чегараси 2см 
атрофида),яккол(узгариш 2-5см атрофида руй беради),аста-секин(узгариш 
чегараси 5см дан катта)бўлиши мумкин. 
 Тупроқнинг ранги. Табиатда учрайдиган тупроқ типлари, хиллари ва 
уларнинг айрим қатламлари ўзига хос ранга эга бўлиб, бу уларнинг энг 
муҳим морфологик белгиларидан бири ҳисобланади. Тупроқнинг ранги 
унинг химиявий таркиби ва чиринди моддалар миқдорига қараб ўзгаради. 
Тупроқ таркибида органиқ моддалар,– чиринди қанча кўп бўлса, унинг туси 
шунчалик тук(қорамтир) бўлади.
Тупроқ таркибида темир (III) оксид- (Fe
2
O
3
x nH
2
O)нинг бўлиши кизгиш 
ва кунгир тусни,кальций карбонати (CaCO
3
), каолин (H
2
Al
2
x SiO
3
x H
2
O) 
ва алюминий оксиди (А1
2
О
3
) сингари бирикмаларнинг бўлиши окиш тусни 
юзага келишига сабаб бўлади. Бўлардан ташқари тупроқ қатламининг 
кўкимтир кулрангда бўлиши шу қатламда руй берган кайтарилиш 
жароёнлари туфайли хосил бўлган темир (II)оксиди - (FeO x nH
2
O) 
борлигини кўрсатади ва бу жойда ботқоқланиш жароёни кетаётганлигини 
билдиради. Тупроқ қатламларида учрайдиган қора ялтирок доғлар марганец 
бирикмалари борлигидан далолат беради.. 
Тупроқ аниқ бир ранга эга эмас,шунинг учун ҳам унинг рангини 
Аниқлашда асосий ранга кушимча тусларни кушиб тасвирланади(масалан: 
оч буз рангда,окиш оч жигар рангда,кунгир догли кукимтир кул 

---

168 
рангда).Тупроқ рангини С.А.Захаровнинг ранглар учбурчаги ёрдамида ҳам 
тасвирлаш мумкин ( 27 расм)