Тупрокшунослик

ТУПРОҚНИНГ ҲАЖМ ОҒИРЛИГИ 
Маълум ҳажмдаги табиий холати сақланган тупроқ оғирлигини шу 
хажмдаги сувнинг оғирлигига бўлган нисбатига унинг хажм оғирлиги 
дейилади. 
Тупроқнинг хажм оғирлиги унинг солиштирма оғирлигидан кичик 
бўлади. Бунинг сабаби солиштирма оғирликда факат тупроқ минерал қисми 

---

38 
оғирлиги ҳисобга олинади, хажм оғирлик эса маълум хажмдаги тупроқ 
таркибида бўлган барча органиқ аралашмалар, ҳаво ва сув билан 
биргаликдаги оғирлигидан иборат бўлади. Тупроқнинг хажмо ғирлиги 
унинг механиқ таркибига, чиринди миқдорига, донадорлик холатига ва 
қовушқоклик холатига боғлиқ ҳолда ўзгарувчандир. .Донадор, енгил 
механиқ таркибли, серчиринди ва ғовак тузилишга эга бўлган 
тупроқларнинг хажм оғирлиги кичик бўлади.Тупроқ устки қатламининг 
хажм оғирлиги пастки қатламларга нисбатан кичикроқ бўлади. Турли 
тупроқларда ва улар қатламларида хажм оғирлик 1,1 дан 1,8 гр/см. кубгача 
бўлиши мумкин.Тупроқнинг хажм оғирлиги катталиклари бўйича 
тупроқдаги сув, ҳаво ва озуқа моддалари захираларини ҳисоблаб топилади. 
Шунинг учун ҳам хажм оғирликни аниқлаш мухим агрономик аҳамиятга 
эга. Тупроқ хажм оғирлигини аниқлашда бир қатор усуллардан 
фойдаланилади. Улар орасида хажм оғирликни дала шароитида табиий 
холати бузилмаган тупроқлардан аниқлаш ва лабораторияда сочилувчан 
намуналардан аниқлаш усуллари кенг қўлланилади. Бунда Н.А.Качинский 
цилиндрларидан фойдаланилади. 
ХАЖМ ОҒИРЛИКНИ ТАБИИЙ ХОЛАТИ БУЗИЛМАГАН 
ТУПРОҚЛАРДАН АНИҚЛАШ 
Бу усулда хажм оғирлик далада ўрганилаётган тупроқ кесмалари қатлам 
ларидан аниқланади. 
1. Баландлиги 5-10см диаметри 5см атрофида бўлган икки томони 
қопқоқли цилиндр олинади. Цилиндрни қопқоқлари билан оғирлиги
аниқланади ва қопқоқсиз цилиндрни хажми ҳисоблаб топилади. 
2. Қопқоқлари олинган цилиндр махсус мослама ёрдамида
ўрганилаётган қатламга ботирилади. Мослама бўлмаган такдирда 
цилиндрни қалинлиги 3-4см бўлган тахтача ва ёғоч болга ёрдамида 
қатламга қоқилади. Цилиндр тулдирилган тупроғи билан қатламдан 

---

39 
белкурак ёрдамида кучириб олинади ва цилиндрдаги тупроқни ортиқча
қисми цилиндр юзаси билан бир текис қилиб кесиб ташланади. Сўнгра
цилиндрни қопқоқлари ёпилиб оғирлиги аниқланади ва оғирликлар 
айримасидан олинган тупроқ оғирлиги топилади.
3. Бир вақтни ўзида ўрганилаётган қатламдан алюмин бюксларга 
тупроқни дала намлигини аниқлаш учун намуна олинади ва ундан 
намлик аниқланади. 
Тупроқнинг хажм оғирлиги қуйидагича топилади: 
V
P
d
=
1
; 
Бу ерда: d
1
–Тупроқ хажм оғирлиги, гр/см
3
; 
P - тупроқ оғирлиги, гр; 
V- цилиндрнинг хажми, см
3
; 
V=ПR
2
· h 
V- цилиндрнинг хажми, см
3
;
П- 3,14; 
R- цилиндрнинг радиуси, см. 
h- цилиндрнинг баландлиги, см.