Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари



Download 1,07 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/62
Sana23.01.2022
Hajmi1,07 Mb.
#406423
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   62
Bog'liq
Dissertatsiya 3.

Suv eroziyasi shakllari. 

Zamonaviy, ya’ni tezkor eroziya sirt va oqma chiziqli 

—  yo’l-yo’l  ariqchalarga  bo’linadi.  Tekislik  eroziyasi,  yoki  sirt  eroziyasi,  yassi 

qiyaliklar  bo’ylab  yomg’ir    va    qor    suvlarining  oqimi    natijasida  tuproqning  bir 

tekis  yuvilishi  bilan  rivojlanadi.  Sirt  eroziyasi  sezilarsiz,  bir  maromda  kechib, 

barcha  eroziya  turlaridan  eng  xavflisidir,  chunki  uning  natijasida  katta  maydon 

egallagan  tuproqlarining  eng  xosildor  qavatlari  yemiriladi.  Eroziyaning  bu  turi 

yerlarni  nisbiy  balandliklardan  farqi  bo’lgan  barcha  tuproqlarda  uchraydi,  Sirt 

eroziyasi  s e k i n   asta  chirindi  -  akkumliyativ  gorizontni  yuvadi.  Yuvilgan  

zarrachalar  pastliklarda  to’q  rang  polosalar,  yuvilgan  tuproqlarning  to’plamlarni 

hosil  qiladi.  Sirt  eroziyasiga  tuproq  agregatlarining  buzuvchi  va  tuproq 

zarrachalarini      ajratuvchi      yomg’ir      tomchilari      sabab      bo’ladi.  Tuproq 

zarrachalari  yomg’ir  tomchilari  ta’sirida  50-60  sm  gacha  sakraydi.  Bu  tomchi 

eroziyasidir.  Keyingi sirt eroziyasining rivojlanish stadiyasi oqma yoki ariqsimon 

eroziya.  Oqma  eroziya-  suv  qiyalik  bo’ylab  chuqurligi  5,  10,  20  ba’zan  50  sm 

gacha  bo’lgan  ariqchalar  hosil  qilish  natijasida  paydo  bo’ladi.  Oqma  yuvindilar 

traktor  agregatlari  yordamida  yoyiladi.  Ariqsimon  eroziya  —  chiziqli  yoki  jarlik 

eroziyasining  boshidir.  Jarlik  eroziyasi  sirt  bo’ylab  oquvchi  suvni  to’planishiga 

imkon  beruvchi  rel’efga  ega  bo’lgan  joylarda  kuzatiladi.  Yuvilayotgan  sirtning 

mexanik tarkibi xam katta axamiyatga ega. Qumzor va o’rmonzorlar oson yuviladi. 

Yer  osti  suvlari  jarliklari  hosil  bo’lishiga  yordam  beradi.  Eroziyaga  qarshi 



 

78 


tadbirlarni  loyixalash  uchun  dastavval  rel’ef  hosil  qiluvchi  jarayonlarning 

namoyon  bo’lish  intensivligini  hisobga  olish  darkor.  Shu  sababli  zamonaviy 

eroziyaning intensivligini belgilovchi asosiy sabablarni aniqlash  va hisobga olish 

kerak. Suv eroziyasini namoyon bo’lish intensivligini belgilovchi asosiy omillarga 

quyidagilar kiradi. 

1.

Iqlim  omili  —  qor  qatlami  bilan  yomg’irlar  yog’ishi  tabiati  va  ritmiga, 



maydondagi harorat tartibotiga. 

2.

Rel’ef  shakli  —  qiyaliklar  darajasi  va  shakllar  suv  oqimini  kattaligi  va  shakli, 



eroziya bazasining darajasi. 

3.

Tuproq hosil qiluvchi jinslarning tabiati, tuproq tiplari va strukturaviy holati. 



4.

O’simliklar bilan qoplanish darajasi uning tabiati. 

5.

Insonning ho’jalik faoliyati. 



    Tabiiyki  jarayonlar  vaqt  ichida  boradi,  bu  erozion  ifodalanganligini  va 

shakllanganligini  belgilaydi    lekin  eroziya  bilan  kurashish  tadbirlarini  ishlab 

chiqishda  asosiysi  -  bu  tuproq  yemirilishining  zamonaviy  jarayonlarini  hisobga 

olishdir.  Suv  eroziyasining  rivojlanishida  iqlimni  ahamiyati  katta  bo’lib,  turli 

iqlimdagi zonalarda maksimal eroziyaning namoyon bo’lish davrlari va muddatlari 

turlicha. Agar qor qavati muzlamagan tuproqga tushsa, bahorda qorning asta-sekin 

erishi  natijasida  yuvilish  kam  bo’ladi  yoki  bo’lmaydi.  Agarda  tuproq  qishda 

muzlab  bahorda  kuchli  erisa,  yemirilish  sodir  bo’lib  eroziya  boshlanadi.  Erish 

paytida tuproq sirtida suv bilan o’ta to’yingan yupqa qatlam hosil bo’ladi. Bahorgi 

qor suvlarini betartib taqsimlanishi, ularning ba’zi joylarda to’planishi faol eroziya, 

nafaqat sirt balki ariqsimon va chiziqli eroziyaga ham olib keladi. 

Harorat  tartibi  qor  erish  maromini  belgilab  beradi.  Qor  suvlarini  ushlab  qolish 

sirt oqimni yer osti oqimiga o’tkazish eroziyaga qarshi kurashning asosiy shartidir. 

Yog’ingarchilikning  erozion  imkoniyati  ularning  miqdori  va  intensivligiga 

bog’liqdir.  Yomg’irlar  asosan  bahorda,  tuproq  nam  bo’lib,  o’simliklar  bilan 

himoyalanmaganda,  hamda  kuzda  xavfli  bo’ladi.  Qor  erishida  qor  suvlarining 

miqdori  ko’proq  ekanligiga  qaramasdan  bahor  -  kuzgi  yomg’irlar  tufayli 

tuproqning  yemirilishi  kuchliroq  mayda  tomchili  yomg’irga  ko’ra  jala  yomg’irlar 




 

79 


tezkor  eroziyaga  olib  keladi.  Kuz  va  qishda  eroziya  to’xtaydi,  lekin  qor 

qalinlashishining taqsimlanishi davrida potensial erozion kuchlar vujudga keladi. 




Download 1,07 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   62




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish